علامت تجاری نشانی است که قادر است کالاهای تولیدی یا خدمات ارائه شده از سوی یک شخص یا بنگاه را از کالاها یا خدمات سایر بنگاه‌ها یا اشخاص متمایز کند. در دنیای امروز این نشان به قدری اهمیت یافته است که مقرراتی خاصی برایش پیش‌بینی شده است.

دکتر محسن خدمتگزار، مدرس دانشگاه و وکیل پایه‌یک دادگستری در توضیح علامت تجاری به «حمایت» گفت: طبق تعریفی که در هندبوک مالکیت فکری و ایپو آمده، علامت تجاری عبارت از نشانی است که کالاهای یک بنگاه اقتصادی را مشخص و آن را از کالاهای رقبایش متمایز می‌کند.

وی با بیان اینکه موافقت‌نامه «تریپس» هم تعریفی از علامت تجاری دارد، افزود: بر این اساس علامت تجاری، نشان یا ترکیبی از نشان‌هاست که قابلیت متمایز ساختن کالاها یا خدمات یک بنگاه از بنگاهی دیگر را داشته باشد.

به گفته خدمتگزار، قانون جدید ثبت اختراعات، طرح‌های صنعتی و علایم تجاری ایران مصوب 1386، علامت را نشان قابل رؤیتی دانسته است که بتواند کالاها یا خدمات اشخاص حقیقی یا حقوقی را از هم متمایز کند اما قانون سابق ثبت علایم و اختراعات، مصوب 1310 در تعریف خود تفصیل بیشتری به کار برده بود و علامت تجاری را هر قسم علامتی شامل نقش، تصویر، رقم، حرف، عبارت، مهر، لفاف و غیر آنها می‌دانست که برای امتیاز و تشخیص محصول صنعتی، تجارتی یا کشاورزی اختیار می‌شود.

وی با بیان اینکه با توجه به مجموع این تعریف‌ها می‌توان علامت تجاری را نشان و علامتی دانست که محصول یک بنگاه اقتصادی خاص اعم از خدماتی، صنعتی یا تجاری را مشخص می‌کند و آنها را از کالاها یا خدمات بنگاه‌های رقیب می‌شناسند، عنوان کرد: به این ترتیب علامت تجاری باید دارای دو ویژگی اثباتی و سلبی باشد.

این وکیل دادگستری تاکید کرد: ویژگی اثباتی علامت، مشخص‌کننده این است که کالاها به یک بنگاه خاص اختصاص دارد و ویژگی سلبی آن گمراه‌نشدن و فریب نخوردن مصرف‌کنندگان در تشخیص وابستگی محصول به بنگاه‌های تجاری خاص است.

ضرورت ثبت علامت تجاری برای تجار

وی درباره علت اینکه تجار باید علامت تجاری خود را ثبت کنند، اظهار کرد: هیچ الزام قانونی برای ثبت علامت تجاری وجود ندارد اما اگر تاجر علامت خود را ثبت نکند، آن علامت اصولا مورد حمایت قانونی قرار نخواهد گرفت و در صورت کسب شهرت و اعتبار توسط بنگاه تجاری صاحب علامت، رقبا ممکن است علامت آن بنگاه را مورد سوءاستفاده قرار دهند.

این مدرس دانشگاه درباره مدت اعتبار علایم تجاری ثبت‌شده نیز گفت: مدت اعتبار ثبت علامت تجاری در ایران و بسیاری دیگر از کشورها 10 سال و مدت اعتبار ثبت بین‌المللی علامت تجاری 20 سال است.

وی افزود: البته برخلاف سایر حقوق فکری مانند اختراع، طرح صنعتی و حق‌التالیف، اعتبار علامت تجاری به‌طور متوالی قابل تمدید است، به این ترتیب که پس از انقضای مدت 10 ساله، مالک علامت می‌تواند هر بار با پرداخت هزینه مقرر درخواست تمدید اعتبار ثبت علامت را کند. البته اگر مالک علامت ثبت‌شده، به مدت 3 سال آن را شخصاً یا توسط شخصی که از طرف او مجاز است، مورد استفاده قرار ندهد هر ذی‌نفعی می‌تواند لغو ثبت علامت را از دادگاه بخواهد، مگر اینکه عدم استفاده از علامت ناشی از قوه قهریه بوده باشد که در این صورت ثبت علامت لغو نخواهد شد.

تفاوت علامت تجاری با سایر حقوق فکری

این وکیل دادگستری با بیان اینکه علامت تجاری با سایر حقوق فکری از نظر قابل تمدید بودن آن تفاوت‌هایی دارد توضیح داد: یک اختراع در مدت حمایت قانونی در مالکیت مخترع است و او می‌تواند از مزایای مادی آن به صورت‌های مختلف بهره‌مند شود اما اگر قرار باشد این حمایت بدون محدودیت زمانی ادامه داشته باشد، جلوی پیشرفت علم و فناوری گرفته خواهد شد.

به گفته وی، در واقع اشخاص فن‌سالار باید بتوانند از آنچه یک اختراع وارد عرصه دانش و فن کرده است، استفاده کنند و بر پایه آن اختراعات جدیدی صورت پذیرد.

خدمتگزار با بیان اینکه در مدت حمایت قانونی از اختراع، استفاده از یک اختراع بدون اجازه مخترع و طبعا پرداخت مبلغ مورد توافق وی امکان‌پذیر نیست، افزود: برای حفظ حقوق مادی مخترع این محدودیت قابل توجیه است اما پس از سپری شدن مدتی که در قوانین کشورها متفاوت است، باید به این حمایت پایان داده شود تا از این اختراع بدون محدودیت در عرصه دانش و تکنولوژی و از جمله در سایر اختراعات استفاده شود.

این مدرس دانشگاه همچنین خاطرنشان کردکه یک طرح صنعتی اصولا پس از مدتی دیگر چندان به کار خود طراحش هم نمی‌آید و اصطلاحاً از دور خارج می‌شود و تداوم حمایت از آن ضرورتی ندارد. در این میان مدت حمایت از یک کتاب، تا 50 سال پس از فوت مؤلف است و اگر قرار باشد بیشتر از این مدت تعیین شود، ممکن است به دلیل ازدیاد ورثه یا اختلاف نظر میان آنها مالکیت بر کتاب از نظر حقوقی پیچیده و دچار مشکل شود و در نتیجه انتشار آن متعذر یا متعسر شود؛ به این ترتیب تداوم حمایت از مالکیت کتاب نیز بیش از این فاقد وجاهت و مشکل‌زا خواهد بود.

وی ادامه می‌دهد: برعکس در مورد علامت تجاری نه تنها هیچ یک از این اشکال‌ها برای ادامه حمایت قانونی از آن وجود ندارد، ادامه حمایت مزبور ضروری است زیرا معمولا بنگاه‌های تجاری هرچه بر عمرشان افزوده شود از اعتبار و شهرت بیشتری برخوردار می‌شوند. از آنجا که این اعتبار و شهرت با علامت خاص آنها شناخته و مشخص می‌شود، مادام که یک بنگاه تجاری به کار خود ادامه می‌دهد و از علامت ثبت شده خود استفاده می‌کند، باید بتواند مانع سوءاستفاده‌ دیگران از حسن شهرت خود و فریب مردم از طریق استفاده از علامت تجاری‌اش توسط رقبا شود. در واقع حمایت از نام و علامت تجاری بیش از آن که متضمن حمایت از حقوق صاحب علامت تجاری باشد، متضمن حمایت از حقوق مصرف‌کنندگان است.

استفاده از علامت تجاری در سایر کشورها

این وکیل دادگستری در پاسخ به این سوال که آیا تاجر می‌تواند از علایم تجاری ثبت‌شده در دیگر کشورها استفاده کند؟ توضیح داد: اگر علامت ثبت شده در کشورهای دیگر در ایران هم به طور جداگانه ثبت شده باشد یا با توجه به «موافقت‌نامه مادرید» به ثبت بین‌المللی رسیده باشد، در چارچوب موافقت‌نامه مزبور که ایران هم به آن پیوسته، علامت مزبور از حمایت قانون ایران برخوردار خواهد بود و تجار یا شرکت‌های ایرانی نمی‌توانند از آن استفاده کنند.

وی افزود: با این حال اگر علامت تجاری به ترتیب یاد‌شده هم ثبت نشده باشد، اما در ایران برای همان کالا یا خدمات مشابه معروف شده باشد، با توجه به بند ه ماده 32 قانون ثبت اختراعات، طرح‌های صنعتی و علایم تجاری شخص دیگری نمی‌تواند عین آن علامت یا مشابه آن را که موجب گمراهی مصرف‌کننده می‌شود یا حتی ترجمه آن را در ایران به نام خود ثبت کند. خدمتگزار درباره نام‌های تجاری نیز اظهار کرد: مطابق ماده 47 قانون ثبت اختراعات و طرح‌های صنعتی و علایم تجاری، نام‌های تجاری حتی بدون ثبت هم در برابر عمل خلاف قانون اشخاص ثالث حمایت می‌شوند و استفاده از آنها از سوی اشخاص ثالث به صورت نام تجاری یا علامت تجاری یا هر استفاده دیگری که موجب فریب عموم شود غیرقانونی خواهد بود.

حمایت قانونی از علایم تجاری در سایر کشورها

وی درباره حمایت قانونی از علایم تجاری که در سایر کشورهای ثبت شده است، اظهار کرد: حمایت از این علایم در صورتی خواهد بود که در ایران ثبت‌شده یا طبق موافقت‌نامه مادرید ثبت بین‌المللی شده باشد. این استاد دانشگاه درباره راه ثبت بین‌المللی علامت تجاری گفت: برای ثبت بین‌المللی علامت تجاری، ابتدا باید علامت مورد نظر را در کشور مبدأ ثبت کرد. بنابراین اگر کسی در ایران بخواهد علامت خود را ثبت بین‌المللی کند، لازم است نخست علامت را در ایران ثبت کند و بعد از ثبت در ایران مالک علامت ثبت‌شده می‌تواند با مراجعه به اداره مالکیت صنعتی، اظهارنامه ثبت بین‌المللی علامت تجاری را تکمیل و مدارک لازم را ارائه کند تا مراحل بعدی برای ثبت آن طی شود.

تقلید از علامت تجاری

وی با بیان اینکه افراد نمی‌توانند از علایم تجاری دیگری که ثبت شده است استفاده کنند، اظهار کرد: اگر مالک علامت معتقد باشد که جرم موضوع ماده 61 قانون ثبت اختراعات و طرح‌های صنعتی و علایم تجاری صورت گرفته، یعنی علامتش به صورت غیرمجاز استفاده شده است، می‌تواند با طرح شکایت کیفری در دادسرای عمومی علیه استفاده‌کننده یا کسی که سبب استفاده از آن شده است، وی را مورد تعقیب کیفری قرار دهد.
خدمتگزار در پایان خاطر نشان کرد: اما اگر مالک علامت تجاری صرفاً بخواهد دعوای حقوقی مبنی بر نقض حقوق ناشی از مالکیت خود بر علامت تجاری را مطرح کند باید به دادگاه‌های عمومی رجوع برود.