سجل کیفری در لغت به معنی عهدنامه یا نامه احکام است و در فرهنگ لغات از آن به‌عنوان صورت‌مجلس یا نامه‌ای که قاضی در آن صورت دعاوی را می‌نوشت یاد کرده‌اند اما از جهت حقوقی سجل کیفری همان شناسنامه کیفری است که در آن پیشینه و سوابق کیفری افراد و برخی از محکومیت‌های مدنی آنان ثبت و ضبط می‌شود.
کمی تاریخ
یک وکیل دادگستری در بررسی نحوه ثبت و نگهداری سجل کیفری با بیان اینکه این ثبت اقدام نسبتاً جدیدی است و به نیمه دوم قرن نوزدهم باز می‌گردد به «حمایت» می‌گوید: در ایران تا قبل از سال 1318 سوابق کیفری افراد در هیچ اداره یا مرجعی ثبــــت نمی‌شد که این اقدام مشکلات و معضلات زیادی را ایجاد می‌کرد تا اینکه در سال 1318 آیین‌نامه سجل کیفری برای ایجاد دفاتر سجل کیفری وضع و تصویب شد.
به گفته منصور ده‌نمکی بعد از انقلاب، آیین‌نامه سجل قضایی جدید مشتمل بر 25 ماده و 7 تبصره در تاریخ 2/11/84 به تصویب رییس قوه قضاییه رسید و براساس ماده 1 آن، در دادسرای هر شهرستان دفتر سجل قضایی تشکیل و مستقر شد.
محتویات سجل کیفری
این کارشناس حقوق با بیان اینکه این دفاتر احکام و آرای قضایی مندرج در آیین‌نامه را در مورد کسانی که شناسنامه آنان در آن شهرستان صادر شده است جمع‌آوری و حفظ می‌کنند، ادامه داد: در سجل کیفری، براساس ماده 3 آیین‌نامه، تمام محکومیت‌های قطعی و قابل اجرا و برخی از امور مدنی و بازرگانی از جمله حجر، ورشکستگی و غیره و همچنین برخی از تصمیم‌های اداری نیز درج می‌شود و بر این اساس گواهی عدم سوءپیشینه در صورتی صادر می شد که‌شخص دارای محکومیت موثر کیفری نباشد.
به گفته وی محکومیت‌های موثر کیفری در قانون تعریف شده است و شامل محکومیت به حد، قطع و نقص عضو، حبس از یک سال به بالا در جرایم عمدی و جزای نقدی به مبلغ 000/000/20 ریال به بالا در جرایم عمدی و سابقه محکومیت 2 بار یا بیشتر به علت جرم‌های عمدی مشابه با هر میزان مجازات، گفته می‌شود اما چنانچه مراجع ذکر شده در ماده 17 آیین‌نامه سجل کیفری خواهان گواهی عدم سوء پیشینه شوند تمامی محکومیت‌ها صرف نظر از نوع آن اعلام خواهد شد.
مرجع صدور گواهی سوءپیشینه
این حقوقدان در مورد مرجع صدور گواهی سوءپیشینه نیز می‌گوید: گواهی سوءپیشینه از مستندات دفتر سجل کیفری استخراج می‌شود و به طور قانونی مرجع آن دفتر سجل کیفری است اما با توجه به تقسیم کاری که به‌عمل آمده است اکنون افراد علاوه بر دادسراهای عمومی و اداره آگاهی از طریق مراکز پلیس+10 نیز می‌توانند این گواهی را دریافت کنند. همچنین ایرانیان مقیم خارج از کشور نیز می‌توانند از طریق نمایندگی‌های جمهوری اسلامی ایران اطلاعات مورد نیاز خود را به‌دست آورند.
تفاوت در قانون جدید و قدیم
وی درباره تحولات قانون مجازات اسلامی در خصوص سوابق کیفری و سجل کیفری نیز می‌گوید: در قانون مجازات اسلامی اخیر، تحولات زیادی در خصوص درجه‌بندی جرایم و مجازات‌های تکمیلی و تبعی ایجاد شده است که می‌توان در این باره از مواد 23 و 25 آن نام برد. همچنین در خصوص مرور زمان، مقررات ویژه‌ای تصویب شده است که می‌توان به ماده 105 الی 113 قانون مجازات اشاره کرد. مقرراتی نیز در خصوص تعویق صدور حکم، تعلیق اجرای مجازات و نظام‌های آزادی مشروط نیز تغییراتی در قوانین جدید ایجاد شده است که با مبانی جرم‌شناسی سازگارترند.
جرم و بیکاری
در این میان یک پرسش پیش می‌آید و آن اینکه آیا ممکن است ارتکاب جرایمی که موجب محرومیت حقوق اجتماعی نمی‌شود بعدها در زندگی شخصی موثر باشد و مانع از پذیرش وی در شغل‌های دولتی شود؟ این کارشناس حقوقی در پاسخ به این پرسش به «حمایت» می‌گوید: اگر در گواهی عدم سوءپیشینه سوابق محکومیت درج شود قطعاً در وضعیت استخدامی دولتی یا خصوصی موثر است.
ده‌نمکی در خصوص موضوع بررسی سوءپیشینه افراد در گزیش و استخدام نیز توضیح می‌دهد: البته برخی از مشاغل دارای حساسیت‌های خاصی از نظر امنیتی، مذهبی، سیاسی، بهداشتی و غیره دارند بنابراین باید در گزینش‌های استخدامی شخصیت و گذشته فرد مورد توجه قرار گیرد.
اهمیت نگهداری از سوابق کیفری
حفظ و نگهداری سابقه کیفری شهروندان اهمیت زیادی دارد. یک وکیل پایه یک دادگستری در این باره به «حمایت» می‌گوید: این رویه دلایل زیادی دارد؛ باید به این نکته توجه کرد که سجل کیفری این امکان را به صاحب‌منصبان قضایی می‌دهد که با شناخت شخصیت فرد بزهکار، در تطبیق مجازات متناسب، تخفیف، تشدید یا تعلیق مجازات‌های وی تدابیر شایسته اتخاذ کنند. همچنین این سجل مقام‌ها و مسئولان کشوری را در تشخیص صلاحیت افراد در امکان ورود به برخی مشاغل کمک خواهد کرد.
به گفته «رضا آریان‌کیا» ارتکاب هر عملی که قانون‌گذار آن راجرم و برای آن مجازات‌های سه‌گانه را وضع کرده است موجب می‌شود سابقه کیفری برای مجرم تشکیل و آثار آن بر وی تحمیل شود. وی درباره این مجازت‌های سه‌گانه توضیح می‌دهد: این مجازات‌های به سه دسته مجازات اصلی، تکمیلی و تبعی تقسیم می‌شوند. مجازاتی که قانون‌گذار برای جرم معین مقرر کرده است و اجرای آن به موجب حکم قطعی دادگاه امکان‌پذیر بوده و ممکن است یک نوع یا بیشتر باشد را مجازات اصلی می‌نامند؛ مجازات تکمیلی نیز که به مجازات تتمیمی معروف است به مجازات اصلی افزوده می‌شود و باید در حکم دادگاه قید شود و به تنهایی نمی‌تواند مورد حکم قرار گیرد؛ مجازات تبعی نیز به تبع محکومیت بر مجرم تحمیل می‌شود و هیچ وقت در حکم دادگاه قید نمی‌شود، این مجازات‌ها نیز مانند مجازات‌های قبل به موجب قانون بر مجرم تحمیل می‌شوند.
این وکیل پایه یک دادگستری با بیان اینکه بر اساس بند الف ماده 3 آیین‌نامه سجل کیفری مصوب 2/11/1384 رییس قوه قضائیه، در سجل کیفری سه مورد به‌طور خلاصه درج می‌شود، ادامه می‌دهد: مورد اول محکومیت‌های کیفری قطعی و قابل اجرا و تاریخ شروع و ختم آنها و احکامی که در نتیجه اعاده دادرسی، آزادی مشروط یا تعلیق اجرای مجازات به ترتیب، احکام محکومیت را الغاء یا منتفی کرده است.
وی درمورد گزینه دوم و سوم نیز می‌گوید: حکم لغو تعلیق اجرای مجازات و حکم اجرای بقیه محکومیت به لحاظ تخلف از ترتیبات و شرایط آزادی مشروط و تصمیم مربوط به اعاده حیثیت و عفو عمومی یا بخشودگی و تخفیف و تبدیل کیفر دو مورد دیگری است که در سجل کیفری درج خواهد شد.
موارد حذف جرم از سجل کیفری
آریان‌کیا با بیان اینکه برگ سجل کیفری 70 سال پس از تاریخ ولادت شخصی که سجل قضایی به نام او صادر شده است یا پس از اطلاع رسمی از مرگ او، از میان می‌رود و مراتب در دفتر سجل کیفری مربوط نیز قید می‌شود، می‌گوید: برای افراد کمتر از 18 سال که محکومیت کیفری پیدا می‌کنند برگ سجل قضایی تنظیم نخواهد شد. محکومیت محکومانی که مورد عفو و بخشودگی قرار می‌گیرند نیز در صورتی که زوال آثار محکومیت به مجازات در عفو تصریح شده باشد، جرم از سجل قضایی آنان محو می‌شود همچین در صورتی که به هر طریق احکام قطعیت یافته موجب تبرئه متهم شود، جرم از سجل قضایی متهم حذف می‌شود.
وی ادامه می‌دهد: در رویه سابق مبتنی بر ماده 62 مکرر قانون مجازات اسلامی مصوب سال 77 و ماده 22 آیین‌نامه سجل کیفری مصوب 2/11/1384 رییس قوه قضاییه، در صورت وجود سوابق موثر کیفری، موارد در گواهی سوءپیشینه منعکس می‌شد در غیر این صورت در سجل قید می‌شد که نامبرده فاقد سابقه موثر کیفری است. به گفته این وکیل، در ماده 22 آیین‌نامه مقرر شده است که اگر متقاضی صدور گواهی عدم سوءپیشینه، محکومیت مؤثر کیفری نداشته باشد، گواهی عدم سوءپیشینه صادر شود؛ اما اگر مراجع ذکر شده در ماده 17، برگ شماره 1 را درخواست کنند تمام محکومیت‌ها صرف نظر از نوع آنها اعلام خواهد شد.
وی می‌گوید: بنابراین موضوع گواهی‌های فوق عمدتا بر وجود یا عدم «سابقه موثر» استوار است نه هر سابقه و تخلفی. ماده واحده قانون تعریف محکومیت‌های مؤثر در قوانین جزایی مصوب 26/7/1366 و اصلاحی 82 در مقام تعریف محکومیت‌های موثر کیفری مقرر کرده است «مراد از محکومیت‌های مؤثر کیفری مذکور در قوانین جزایی مصوب مجلس شورای اسلامی شامل الف - محکومیت به حد؛ ب - محکومیت به قطع نقص عضو؛ ج - محکومیت لازم‌الاجرا به مجازات حبس از یک سال به بالا در جرائم عمدی؛ د- محکومیت قطعی به جزای نقدی به مبلغ بیست میلیون ریال یا بالاتر در جرایم عمدی (اصلاحی 9/6/1382) و ه - سابقه محکومیت لازم‌الاجرا دو بار یا بیشتر به علت جرم‌های عمدی مشابه با هرمیزان مجازات. جرم‌های سرقت، کلاهبرداری، اختلاس، ارتشاء، خیانت در امانت جزو جرم‌های مشابه محسوب می‌شوند.
نقدی به سوءپیشینه
به گفته آریان‌کیا، در اعلام سوابق کیفری افراد و نیز ارائه گواهی وجود یا عدم سوءپیشینه کیفری رویه منظمی دیده نمی‌شود و همین موضوع موجب سردرگمی شهروندان را فراهم کرده است. وی می گوید: همین اتفاق گاهی موجب بروز مشکلات جدی و محرومیت ناحق مردم از برخی فرصت‌های شغلی را فراهم می‌کند. البته درست است که به موجب ماده 25 قانون جدید مجازات اسلامی سوء پیشنه در موارد محکومیت قطعی کیفری در جرائم عمدی در صورت تقاضا در اختیار درخواست کننده قرار می گیرد و در سایر موارد مراتب محکومیت در پیشینه کیفری محکوم درج می‌شود و در گواهی‌های صادره از مراجع منعکس نمی‌شود مگر به درخواست مراجع قضایی برای تعیین یا بازنگری در مجازات؛ اما درکل همین اتفاق نیز در آینده شغلی محکومان موثر بوده و منجر به بیکاری آنان می‌شود.
