چکيده :
حفاظت از مرزهاي سرزميني هرکشور يکي از مهمترين وظايف و شايد بتوان گفت مهمترين وظيفه دولت ها به شمار مي رود. در نظام جمهوري اسلامي ايران نيز مجموعه نيروهاي نظامي و غير نظامي مسئوليت اين امر خطير را عهده دار هستند .
نيروي انتظامي جمهوري اسلامي ايران در راستاي وظايف خود و در چارچوب پليس مرزباني تأمين امنيت نقاط مرزي را عهده دارمي باشد . بدين منظور پليس مرزباني جمهوري اسلامي ايران وظايفي همچون نظارت بر نصب و مقررات علائم مرزي، بررسي قوانين ومقررات مرزي، رعايت قوانين کشور و قوانين بين المللي مرتبط با مرزها و... را بر عهده دارد .
اين وظايف پليس مرزباني، اگر چه مبتني بر قانون و نظام اداري جمهوري اسلامي ايران است، اما ريشه در شريعت مقدس اسلامي و قوانين و متون فقهي دارد. درقرآن کريم آيات متعددي در باب جهاد با کفار مقاتله وحفظ مرزها و سر حدّات بلاد اسلامي وجود دارد. درسيره پيامبر اکرم(ص) و ائمه معصومين نيز روايات زيادي هست که به مسئله مرزها، مسئله دارالاسلام و دارالکفر اشاره دارد. در نهايت بايد اذعان کرد که مراجع عظام شيعه نيز در دفاع از مرزها، احکام فقهي زيادي داد ه اند. بدين ترتيب اصول و مباني فقهي نقش مهمي در تعيين حدود و ثغور وظايف مرزبانان و مسائل مرزباني و مرز و دفاع از کشور دارد.
مقدمه:
امروزه مرزهاي سرزميني در زمره يکي از مهمترين مسائل ملي و بين المللي به شمار ميرود. از منظر فلسفه سياسي مرزهاي جغرافيايي يکي از چهار عنصر اصلي تشکيل دهنده دولتهاي مدرن ميباشد.(عالم، 1385، ص 35 ) چراکه بدون وجود عنصر سرزمين و مرزهاي ملي نميتوان دولت ملي مدرن را متصور شد. پس بيراه نخواهد بود اگر دفاع از مرزهاي ملي و سرزميني دولت را مهمترين وظيفه نيروهاي نظامي هر کشوري بدانيم.
نيروي انتظامي جمهوري اسلامي ايران نيز در کنار ساير قواي مسلح عهده دار اين مسئوليت خطير ميباشد. ناجا اين وظيفه را در قالب پليس مرزباني و تشکيل هنگهاي مرزي به انجام ميرساند. قوانين، حقوق، تکاليف و وظايف مردم، نهادها و سازمانها در نظام جمهوري اسلامي ايران اگر چه ملهم از مکاتب علمي و فرهنگي مي باشد، اما بي ترديد از درياي زلال شرع مقدس اسلام سرچشمه ميگيرد و از آبشخور قوانين و اصول ديني و مباني و معارف فقهي سيراب مي شود. بر اين اساس اين مقاله درصدد است تا اين سرچشمه و مباني فقهي را در زمينه مسئوليت پليس مرزباني و مسئله مرزها به مخاطب بنمايد. لذا تلاش نگارنده در اين مقاله بر اين است تا نشان دهد که چگونه آيات قرآني و روايات وارده از معصومين عليهم السلام بر وظايف و تکاليف مرزداران و احکام و قوانين مرزداري دلالت دارد و نهايتا مراجع عظام تقليد با تأسي به اين مباني چه استنباطي پيرامون اين موضوع دارند. بدين منظور ابتدا سعي مي شود تا با مروري کوتاه بر اهّم وظايف نيروي انتظامي در حوزه مرزباني پرداخته و در ادامه مباني فقهي آن مورد بررسي قرار گيرد .
مرز
مرز نشا ندهنده پايان سرزمين و قلمرو يک کشور است. در داخل مرزهاي مشخص است که مردم احساس وابستگي به آب و خاک مينمايند و به اين طريق است که احساسات مليّ و ميهن پرستي شکل ميگيرد. اشعار حماسي، اسطوره ها، نمادها و فرهنگ ملي هر کشور نشا ندهنده تعلق خاطر مردمان آن کشور به سرزمين آبا و اجدادي‌شان است، به سرزميني که در آن زندگي ميکنند و يا سال ها در آن زيستهاند.
در واقع سرزمين خانه بزرگي است که مردم با علائق مشترک خود نسبت به آن احساس مالکيت جمعي ميکنند، امنيت خاطر خود را در آن ميبينند و همبستگي عميق واجتناب ناپذيري را از اين طريق نسبت به همديگر احساس ميکنند. همواره سربازي و مرگ در راه حفظ ميهن در نزد هر ملتّي امري مقدس و افتخاري جاويدان تلقي ميشود. در واقع مرز حائل بين يک کشور با همسايگان و ديگر کشورهاست و در داخل مرزهاست که سرزمين يا قلمرو سرزميني يک دولت معنا پيدا ميکند. به ميزاني که مرز هاي يک کشور طولانيتر باشد از قلمرو سرزميني بيشتر و احتمالا همسايگان بيشتري برخوردار ميباشد.
جمهوري اسلامي ايران داراي 8755 کيلومتر مرز دريايي- زميني- رودخانهاي با هفت کشور همسايه است که کمتر کشوري در جهان داراي اين ويژگي است.
مرزها به دو گروه اصلي تقسيم مي شوند:
الف- مرزهاي طبيعي: مرزهايي که با توجه به نشانه هاي طبيعي مشخص ميشوند مانند مرزهاي کوهستاني که نقطه خط‌مرزي بين دوکشور معمولاً بر اساس خط‌الرأس جغرافيايي مشخص ميشود و يا مرزهاي آبي که در رودخانه ها معمولا بر اساس خط تالوگ مشخص ميشود.(بابايي، 1369، ص733)
ب- مرز هاي مصنوعي: اين نوع مرز هما ن‌گونه که از اسم آن پيداست مصنوع و ساخته دست بشر مي باشد. مانند تفکيک نقاط مرزي با استفاده از سيم خاردار، کشيدن جاده بين مرز، آسفالت مرزي، نصب ميله و يا ساير علامتهاي مرزي.
نوع ديگري از تقسيم بندي از مرز وجود دارد که به صورت زير مي باشد:
مرز هوايي: امتداد مرزهاي سرزميني به سمت بالا(آسمان) را مرز هوايي گويند. اين گونه مرزبندي در زمان هاي قديم مرسوم نبوده و مختص دوران جديد ميباشد. اين نوع مرز بيشتر درزمينه صنايع هوايي همچون هواپيما، موشک، بالگرد و ساير مصنوعات هوايي ميباشد.(همان734- ص 735)
مرز دريايي: مرز دريايي مختص کشورهايي است که همجوار دريا ها و يا داراي خط ساحلي مي باشند. مرز دريايي غالبا بر اساس درياي سرزميني تعيين ميشود که به اندازه برد توپخانه و معادل 20 تا 25 مايل دريايي ميباشد. درياي سرزميني نيز جزئي از خاک و قلمرو يک کشور به شمار مي رود که تعرض به آن به مثابه تعرض به خاک کشور محسوب مي شود و از جنبه حقوق بين الملل عمومي نيز جرم محسوب مي شود. تقسيمات ديگري نيز در مرزهاي آبي وجود دارد. مانند فلات قاره که در اين جا مجال پرداختن به آن نيست و زماني ديگر و بحثي ديگر دارد(والاس، 1378 ، صص 211و 213)
مرزهاي خشکي: اين نوع از مرزها مهمترين نوع مرز به شمار مي رود که از قديم الايام مرسوم بوده است و حائل ميان کشور ها در عرصه سرزميني به شمار مي رود. تقريبا به جز جزاير، تمام کشور هاي جهان داراي مرزهاي خشکي ميباشند و مضاف بر اين مرزهاي هوايي کشورها بر اساس اين نوع مرز مشخص ميشود. بر اين اساس مي توان گفت که مرز خشکي بنياديترين نوع مرز ميباشد. مرز خشکي نيز همانگونه که در بالا گفته شد ميتواند به دو صورت طبيعي و مصنوعي باشد. حال که بحث مرز تا اندازهاي روشن شد خوب است که به مسئله حفاظت و حافظان امنيت نقاط مرزي اشاره کنيم.
پليس مرزباني
همانگونه که در بالا گفته شد مرزها تعيينکننده قلمرو سرزميني يک کشورند. سرزمين نيز مبيّن قلمرو حاکميت و صلاحيت دولتهاست. قدرتهاي عمومي حاکم بر کشورها در محدوده سرزمين خود از اختيارات تام و تمام زمامداري برخوردارند و براي مردم ساکن آن ايجاد حق وتکليف ميکنند. اين زمامداري طبعاً در محدوده مرزهاي شناخته شده متوقف ميگردد و بدين ترتيب کشورها از هم بازشناخته ميشوند و روابط بين المللي در نظمي خاص شکل ميگيرد. بنابراين يکي از مهمترين وظايف دولتها پاسداري از مرزهاي کشور است تا بدين وسيله مردم احساس امنيت کنند. امنيت مرزي در واقع به اين معناست که مرزهاي جغرافيايي کشور اسلامي از تعرض مصون باشد تا بيگانگان نتوانند به جان و مال و حيثيّت مسلمانان تعرض نمايند. مسئوليت اين نوع امنيت بر عهده پليس مرزباني در نيروي انتظامي است و در واقع اين پليس مرزباني است که وظيفه حفاظت و امنيت مرز را بر عهده دارد.
متأسفانه در اغلب کشورهاي همسايه به دلايل گوناگون حکومتهاي مرکزي بر مرزهاي خود احاطه ندارند و ناامني موجود در کشورهاي همسايه امنيت کشور ما را تحت تأثير قرار ميدهد و اين امر وظيفه خطير پليس مرزباني را دشوارتر و ظريفتر نموده است. به علاوه موقعيت راهبردي ايران در خاورميانه و خليج فارس با دارا بودن منابع عظيم نفت و گاز و معادن طبيعي همواره مورد طمع قدرتهاي استکباري بوده است و اين امر پاي ساير دول را به حوزه مرزي ايران بازکرده است و اهمّيت وظايف پليس مرزباني را دو چندان کرده است. به طور کلي مسئوليت مراقبت و کنترل مرزهاي کشور، اجراي معاهدات و پروتکلهاي مرزي، استيفاي حقوق دولت و امنيت مرزنشينان در مرزها و محدوده انحصاري و اقتصادي درياها به عهده فرماندهي پليس مرزباني جمهوري اسلامي ايران ميباشد(ناصرزاده، 1380، ص120).
اهمّ وظايف پليس مرزباني جمهوري اسلامي ايران:
در راستاي تامين امنيت نقاط مرزي و حفظ تمامّيت سرزميني، پليس مرزباني وظايفي دارد که در زير به اهمّ آن اشاره ميکنيم:
- اقدامات لازم براي حفظ حقوق و تماميّت ارضي و حاکميّت و مالکيّت کشور و حفظ حقوق اتباع مرزنشين.
- رعايت و اجراي کامل قوانين کشور و قوانين بينالمللي که مرتبط با مرزها باشد.
- رعايت اجراي مفاد کليه معاهدات و قراردادها و پروتکلهاي مصوّب مرزي دو جانبه موجود بين
جمهوري اسلامي ايران با کشورهاي همجوار(همان، ص 471).
- رسيدگي و اقدامات لازم قانوني در خصوص هرگونه حوادث مرزي.
- نظارت بر نصب و برقراري کليه علائم مرزي.
- بررسي قوانين و مقررات مرزي و ارائه پيشنهادات در اين زمينه.
مباني فقهي مرزباني
منظور از مباني فقهي مرزباني در واقع همان ريشه ها و مباني اسلامي است که به پديده مرز و مرزباني پرداخته است و غالب فقها نيز با توجه به همين منابع و متون اسلامي، احکام اسلامي در رابطه با مرزباني صادر کردهاند. بدين منظور و در راستاي اهداف مقاله حاضر ما به بررسي آيات، روايات، ادعيه و نظرات و استنباطهاي فقها و مراجع تقليد در اين زمينه ميپردازيم.
آيات قرآن
آيات قرآن که به طور کلي بر همه ابعاد امنيت دلالت دارد، بسيار فراوان است و اگر در قرآن عبارات جهاد و مقاتله را جستجو کنيم از فراواني آيات به خوبي به اهميت موضوع آن، که حفظ کيان اسلامي است پي مي بريم. 1 در قرآن ، آيات متعددي در باب جهاد با کفار و دفع شر آنان، بيان شده است و اين باب آنقدر با اهميت است که اکثر مراجع و بزرگان دين، کتاب يا رسالهاي و يا حداقل قسمتي از رساله عمليه خود را به آن اختصاص داده اند.2 اما پرداختن به همه آنان، عليرغم اهميّتي که دارد، در اين مقال اندک نميگنجد و فرصت و نوشتاري ديگر را مي‌طلبد. لذا ما براي جلوگيري از اطاله کلام به ذکر چند نمونه همراه با تفسير آن ميپردازيم. خداوند در قرآن امنيت را يکي از نعمتهاي بزرگ الهي دانسته و به خاطر آن بر مسلمانان منت نهاده است.(سوره قريش، آيه 4) بهترين شهرها را، شهري دانسته است که امنيت در آن وجود داشته باشد.(سوره تين، آيه 3) لذا ازآنجايي که مسئوليت‌‌هاي امنيتي نيروي انتظامي جنبه دفاعي دارد ، در اين پژوهش صرفاً به آياتي از قرآن کريم اشاره خواهد شد ، که بر جهاد دفاعي تاکيد دارد. همچنين اگر چه آيات قرآني در اين زمينه بسيار زياد مي باشد اما در اينجا صرفا به آياتي از قرآن کريم که در آن به صورت روشن به حفظ مرزها و سرحدات بلاد اسلامي اشاره و تأکيد شده است، ميپردازيم.
در متون فقهي از مرز بيشتر با واژه«ثَغَْر» که جمع آن «ثغُور» ميباشد، نام برده شده است و درقرآن کريم مرز با واژه «رباط»آمده که اين واژه در کلام فقها نيز بکار رفته و از مرزباني با عنوان «مرابطه» نام برده شده است و حتي رساله هاي فقهي با همين نام نوشته شده است.کلمه رباط ومشتقات آن پنج بار درقرآن تکرار شده است که دو مورد آن در رابطه با موضوع مرز و تقويت بنيه دفاعي مرزبانان مي باشد، که در ادامه به بررسي آن ميپردازيم.
آيه اوّل:
يا أيَهَُّا الذَّينَ آمَنُوا اصْبرُِوا وَ صابرُِوا وَ رابطُِوا وَ اتقَُّوا ا لعََلکَُّمْ تفُْلحُِونَ ( آل عمران، 200)
ترجمه آيه :« اي کساني که ايمان آوردهايد شکيبايي پيشه سازيد و پايداري ورزيد و مرزها را پاس بداريد و از مخالفت با دستورات خدا پروا کنيد شايد رستگار شويد و به بهشت و نعمتهاي جاودانه آن برسيد» اين آيه شريفه که آخرين آيه از سوره مبارکه آ لعمران است، پس از ترسيم وضعيت دو گروه مؤمن و کافر، که از آيات 196 شروع ميشود و تا 199 ادامه دارد، مؤمنان را مخاطب قرار داده و سه عامل موفقيت آنان را به اين شرح بيان ميکند و در قالب صيغه امر به آنان فرمان ميدهد و آنان را به شکيبايي بر انجام وظايف و جهاد در راه حق و عدالت فرا ميخواند:
الف-«اصبروا »يعني شکيبايي پيشه سازيد در بدوش کشيدن بار مسئوليتها.
ب- «صابروا»در برابر فشارها پايداري ورزيد.
ج-«رابطو» مرزها را نگهباني کنيد(ناصري، ج1، 1360، ص 671).
واژه رابط در اصل به معناي نسبت است اما در مورد آنان که در دژي پناه ميگيرند و از ورود دشمن به درون آن سرسختانه جلوگيري ميکنند نيز بکار ميرود و «رباط»به مفهوم آماده ساختن و به صف کردن اسب‌ها براي رويارويي با دشمن، بکار رفته است.(همان، ص 679).
در تفسيراين آيه شريفه ديدگاههاي متفاوت وجود دارد که در ذيل به اهم آنها اشاره مي کنيم:
تفسير مجمع البيان : صاحب تفسير مجمع البيان اين آيه شريفه را به اين صورت معنا کرده است«اي ايمان آورندگان در دين و آيين آسماني خويش، ثابت قدم باشيد و در برابر کفرگرايان و بيداد پيشگان پايداري ورزيد و در برابر تجاوز و تهاجم آنان در راه خدا پيکار کنيد»
معنا و مفهوم آيه شريفه بيانگر اين نکته است که در انجام
