چگونه می توان نام خانوادگی را تغییر داد؟ کدام نام ها ممنوع هستند؟ چگونه می توان برای اطفال در موارد خاص از جمله فرزندان نامشروع نام خانودگی انتخاب کرد؟ و غیره؛ اینها از جمله سوالاتی هستند که همواره کنجکاوی ها را بر می انگیزند .البته که هرنامی برای خودش داستانی دارد. گاه از شغلی روایت می کند. گاه از موقعیت اجتماعی، گاه از اعتقادات مذهبی یا ملی، و گاه از عشق پدر و مادر به گل یا گیاه یا حیوان و کوه و درخت. از همین رو کمتر نامی مبین شخصیت خود آدمی است، بلکه بیشتر مبین منش و مشی پدر و مادر و خواست ها و گرایش های آنان است. اما طبق قانون ثبت احوال، هر نام متشکل از نام و نام خانوادگی و دارای پاره ای آثار حقوقی است .سایر عناوین شخصی همچون اسم نویسندگی و تخلص، کنیه و نام تجاری، تابع مقررات مربوط به نام نیست. القاب قدیم نیز همچون فخرالدوله، امین الملک و امثال اینها که سابقا در ایران معمول بوده، به موجب قانون الغای القاب مصوب 1304 لغو شده است و امروز هیچ گونه ارزش قانونی ندارند .

 به کار بردن نام هم حق و هم تکلیف است. از آنجا که به کار بردن نام خانوادگی حق شخص است، نمی توان شخص را برای استفاده از نام قانونی خود منع کرد. از سویی به کار بردن نام خانوادگی یک تکلیف است و انسان مکلف است با نام خانوادگی که برای او تعیین شده و به ثبت رسیده است، خود را به مراجع قانونی معرفی کند و اسناد قراردادها را با نام خانوادگی خود امضا کند، اما انتخاب نام و تغییر آن و یا کاربردش توسط افراد دیگر گاه سوالاتی را برای مردم ایجاد می کند که در ادامه به برخی از آنها پرداخته و پاسخ داده شده است .
    
انتخاب نام خانوادگی دیگران، اقامه دعوا به دنبال دارد
  نام خانوادگی یک حق برای شخص ایجاد می کند که مورد حمایت قانون است. هر کس که نام خانوادگی او را شخص دیگری بدون حق، انتخاب و اتخاذ کند، می تواند در دادگاه اقامه دعوی کرده و تغییر نام خانوادگی آن شخص را بخواهد .   

ممنوعیت انتخاب القاب قدیمی

چون حق شخص بر نام خود یک حق غیر مالی و از حقوق مربوط به شخصیت است، قابل نقل و انتقال نیست. البته حق تقدم نام خانوادگی پس از فوت دارنده آن به وراث قانونی او انتقال می یابد و هر یک از وراث می توانند علیه شخصی که نام خانوادگی او را بدون مجوز قانونی انتخاب کرده، اقامه دعوی کنند و تغییر نام خانوادگی او را از دادگاه بخواهد. اما اگر وراث بخواهند به شخصی اجازه دهند که نام خانوادگی آنها را انتخاب کند، باید همگی اجازه دهند .
با و جود اینکه اصولاافراد در گزینش نام کوچک آزاد هستند، این آزادی نامحدود است و شایسته است قانونگذار انتخاب نام های کوچک نامناسب را منع کند. از این رو قانونگذار انتخاب القاب قدیم همچون اعتماد السلطنه و .. را که مظهر فرهنگ اشرافی و طبقاتی پیشین بوده، منع کرده است .
ممنوعیت استفاده از نامهای مستهجن و زننده به علاوه به موجب تبصره 1 ماده 20 قانون ثبت احوال سال 1363 انتخاب نامهایی که موجب هتک حیثیت مقدسات اسلامی می شود و همچنین انتخاب عناوین اعم از لشکری یا کشوری یا ... و القاب و نام های زننده و مستهجن و نامناسب با جنس و یا اسامی مرکبی که عرفا یک نام محسوب نمی شوند، ممنوع است. با این حال تبصره 3 همان ماده انتخاب نام کوچک برای اقلیت های دینی شناخته شده در قانون اساسی را محدود به رعایت معیارهای پذیرفته شده در فرهنگ دینی آنان کرده است .  

نام های قابل تغییر

گاهی هم نامگذاری ها می تواند از بسیاری جهات نشان دهنده حال و هوای جامعه و تمایل ها و گرایش ها پیدا و پنهان آن باشد و اما در این میان به دلایل مختلف برخی نامها ممنوعه می شوند .
به موجب ماده 20 قانون ثبت احوال و تبصره های آن انتخاب نامهای زیر ممنوع و دارندگان آنها می توانند با رعایت مقررات مربوطه نسبت به تغییر آن اقدام کنند .
نامهایی که موجب هتک حیثیت مقدسات اسلامی می شود همچون «عبداللات، عبدالعزی» ، اسامی مرکبی که عرفا یک نام محسوب نمی شوند (اسامی مرکب ناموزون) همچون «سعید بهزاد، شهره فاطمه، حسین معروف به کامبیز و ...»، عناوین اعم از عناوین لشکری و یا کشوری و یا ترکیبی از اسم و عنوان همچون «سروان، سرتیپ، دکتر، شهردار و یا سروان محمد و شهردار علی» از این جمله هستند .

 القاب اعم از ساده و مرکب همچون ملک الدوله، خان، یا شوکت الملک، حاجیه سلطان و سلطانعلی اسامی زننده و مستهجن مستحق تغییر هستند .
 نامهایی که معرف صفات مذموم و مغایر با ارزش های والای انسانی است همچون «گرگ، قوچی و ...»، نامهایی که با عرف و فرهنگ غالب ومقدسات مذهبی مردم مغایر است، همچون « لات، خونریز، چنگیز و ...» ، نام هایی که موجبات اشاعه و ترویج فرهنگ بیگانه شود همچون:«وانوشکا، ژاکاردو، شاهدوست و ..»، نامهایی که موجب تحقیر اشخاص بوده و یا معنای لغوی آن در جامعه قابل پذیرش نیست همچون «صد تومانی، گت آقا، کنیز، گدا و ...» ، اسامی نامتناسب با جنس همچون «ماشاالله برای اناث و یا انتخاب نام اشرف و یا اکرم برای افراد ذکور» نیز ازجمله نام های نامناسب قابل تغییر هستند .

 حذف کلمات زائد و غیر ضروری در نام اشخاص همچون «قلی، غلام، گرگ، ذولف و قوچ » ، تصحیح اشتباهات املایی در نام اشخاص که به دلیل عدم آشنایی مامور با لهجه ها و الفاظ و معانی محلی و یا ناشی از تلفظ اظهار کننده پیش آمده همچون «زهراب به سهراب و یا منیجه به منیژه و یا ...» از جمله دیگر مواردی هستند که مشمول تغییر نام خانوادگی می شوند .  

تغییر نام خانوادگی

هر کس می تواند پس از رسیدن به سن قانونی 18 سال با رعایت مفاد این دستورالعمل، نام خانوادگی خود را از طریق انتخاب واژه ای بلامعارض (که فرد دیگری دارای حق تقدم آن واژه نباشد) یا با اجازه از دارنده حق تقدم برای یک بار تغییر دهد .
در صورتی که نام خانوادگی پدر تغییر یابد، تغییر نام خانوادگی فرزندان کمتر از هجده سال با درخواست کتبی پدر امکان پذیر خواهد بود. فرزندان بالای هجده سال می توانند با اخذ اجازه نامه از پدر، از نام خانوادگی جدید وی استفاده کنند .
استفاده از نام خانوادگی زوج برای زوجه در زمان زوجیت با ارائه اجازه نامه از زوج بدون رعایت حق تقدم بلامانع است. در صورت انصراف زوجه و درخواست وی، به نام خانوادگی قبلی برگشت داده می شود .

موارد تغییر نام خانوادگی

اشخاص واجد شرایط می توانند در موارد زیر تغییر نام خانوادگی خود را درخواست کنند؛ این اشخاص افرادی که نام خانوادگی آنها از واژه های نامناسب تشکیل شده است، همچون بیچاره، گدا و امثال آن، افراد دارای نام خانوادگی بیش از دو کلمه همچون خنجری برار عزیزی، فلاح ناگزیر لنگرودی و نظایر آن، نام های خانوادگی از واژه های خارجی بوده یا با آن ترکیب شده است همچون علی اف، یوهانسون، چارلتون، جلیلسون و غیره. افراد دارای نام خانوادگی متشکل از کلمات مذموم و یا مغایر با ارزشهای فرهنگ اسلامی، همچون بی دین، شیطان پرست و نظایر آن، نام های خانوادگی که از واژه های منسوب به مناصب یا القاب و عناوین ساخته شده اند همچون سرهنگ، خان، مهندس و نظایر آن، نام خانوادگی که از اسامی محل یا منسوب به محل و نامناسب است، نام های خانوادگی قابل تغییر را شامل می شود .

ضمن اینکه هرگاه محکومیت جزائی موثر برای یکی از افراد خانواده اتفاق بیفتد و داشتن آن نام خانوادگی موجب ننگ و سرافکندگی شود، تغییر نام خانوادگی به منظور وحدت با نام خانوادگی مردی که مادر پس از فوت پدر طفل طبق مقررات ایران رسما با وی ازدواج کرده است با رعایت سایر مقررات مربوطه بلااشکال است .
چگونگی حذف پیشوند یا پسوند از نام خانوادگی اشخاص می توانند در مواردی حذف پیشوند یا پسوند نام خانوادگی خود را درخواست کنند همچون نام خانوادگی های ساخته شده از ترکیب یک واژه و نام محل یا منسوب به محل باشند همچون افتخاری علی آبادی، تبریزی رادمنش و غیره. نام خانوادگی ترکیبی از یک واژه و نام یک ایل یا طایفه همچون زراسوندی احمدی، محسنی قشقایی و غیره. نام خانوادگی ترکیبی از یک واژه و نام یکی از حرف و مشاغل همچون بنکدار قاسمی، مجیدی سقطچی و غیره از جمله این موارد است .

هرگاه پیشوند یا پسوند نام خانوادگی حرف، عدد یا کلمه زائد است همچون م قاسمی، شکوهی هفت، مرحومه حسنی و غیره، نام خانوادگی ترکیبی از یک واژه و نام یکی از رنگ ها است همچون سبز علیپور. نام خانوادگی ترکیبی از یک واژه و نام یک حیوان است همچون شیر محمدی. نام خانوادگی ترکیبی از یک واژه و نام یک شی است همچون حسنی آینه نیز از دیگر موارد قابل تغییر نام خانوادگی است .

هرگاه نام خانوادگی ترکیبی از دو نام محل یا منسوب به محل، دو شغل یا دو ایل و طایفه یا ترکیبی از آنهاست، به انتخاب متقاضی یکی از دو جزء قابل حذف است، همچون شیرازی مشهدی، قناد زرگر، موگوئی بختیاری و غیره و چنانچه نام خانوادگی ترکیبی از یک واژه و نام محل یا شغل و یا ایل و طایفه (یا منسوب به هر یک از آنها) به همراه یک کلمه و یا پسوند بعد از آن است به هنگام حذف نام محل یا شغل یا ایل و طایفه، کلمه مزبور نیز حذف می شود. همچون امیری دزفولی زاده، حسینی نقاش پور، اکبری افشاری مقدم .

تعیین نام خانوادگی اطفال در موارد خاص و چگونگی نام گذاری اطفال نامشروع

با توجه به اینکه نسب نامشروع در حقوق ایران به رسمیت شناخته نشده و طفل متولد از زنا ملحق به زانی نمی شود، فقط اولاد مشروع یعنی فرزندانی که نسب آنان ناشی از نکاح صحیح است، نام خانوادگی پدر خود را خواهند داشت و اگر پدر نامشروع است، در حکم پدر نامعلوم است و اصولاباید نام خانوادگی مادر به طفل داده شود .
با این وجود هیات عمومی دیوان عالی کشور در رای وحدت رویه شماره 417 که از لحاظ حقوقی و قانونی قابل توجه است، این نظر را نپذیرفته و با استناد به عموم و اطلاق مواد قانون ثبت احوال و نظر برخی فقهای امامیه و با توجه به اینکه زانی پدر عرفی طفل به شمار می آید، او را مکلف به کلیه تکالیف مربوط به پدر از جمله اخذ شناسنامه برای طفل دانسته و صرفا توارث بین آنها را منتفی شناخته است. از این رای چنین بر می آید که فرزندنامشروع می تواند از نام خانوادگی پدر طبیعی خود بهره مند شود و از این لحاظ تفاوتی بین اطفال متولد از رابطه مشروع و نامشروع نیست .

نام گذاری اطفالی که پدر و مادرشان نامعلوم است

  اگر پدر طفل نامعلوم است، برابر تبصره ماده 16 قانون ثبت احوال، نام خانوادگی مادر به طفل نسبت داده می شود و در صورتی که پدر و مادر نامعلوم باشند، نام خانوادگی آزاد توسط مسئولان مربوطه به طفل نسبت داده می شود .
استفاده از نام و نام خانوادگی دیگران در مورد استفاده از نام کوچک دیگری منع قانونی وجود ندارد، اما در مورد نام خانوادگی محدودیت هایی وجود دارد .
درهرصورت یکی از بهترین میراث ها برای فرزندان نام نیک است. هم نام نیکی که برای او برمی گزینید و هم نام نیکی که از شما می ماند. انتخاب نام در شریعت ما حقی است که فرزندان بر والدین دارند؛ انتظار انتخاب نام معقول انتظار بی جایی نیست، انتخاب با شماست .
    
     
 روزنامه کیهان، شماره 20221 به تاریخ 9/3/91، صفحه 7 (اجتماعی)