در اصل 173 قانون اساسی از دیوانی به نام «دیوان عدالت اداری» نام برده شده که هدف از تشکیل آن رسیدگی به اعتراضات و شکایت‌های مردم نسبت به ماموران، واحدها و آیین‌نامه‌های دولتی است. این دیوان زیر نظر رییس قوه‌قضاییه فعالیت می‌کند و نحوه عملکرد این دیوان در «قانون تشکیلات و آیین دادرسی دیوان عدالت اداری» مصوب مرداد‌ماه 1392 مشخص شده است. دیوان عدالت اداری بر اساس قانون جدید در دو مرحله به شکایت‌ها رسیدگی می‌کند؛ بعد از صدور رای، مرحله بدوی پایان می‌یابد و نوبت به رسیدگی تجدیدنظر می‌رسد. در ادامه به بررسی ساز‌و‌کار تجدیدنظرخواهی در دیوان عدالت اداری پرداخته‌ایم.

وقتی شما به دیوان عدالت اداری برای شکایت علیه یکی از واحدهای دولتی یا عملکرد یکی از ماموران دولت مراجعه می‌کنید یا کارمندی هستید که حقوق استخدامی‌ شما زیر پا گذاشته شده و می‌خواهید از اداره‌ای که در آن مشغول به کار هستید شکایت کنید، دیوان رسیدگی خود را آغاز می‌کند و در نهایت رای صادر می‌کند. وقتی دادنامه (برگه‌ای که رای در آن نوشته شده است) به دست شما می‌رسد اگر نظر دادگاه را پذیرفتید دعوا در همین نقطه به پایان می‌رسد. اما اگر اعتراضی به رای دادگاه داشتید، می‌توانید از دیوان تقاضای تجدیدنظرخواهی کنید تا دوباره رسیدگی شود.

رسیدگی دوباره(تجدید‌نظر)

تمام آرایی که از شعبه‌های بدوی دیوان صادر می‌شود، قابل تجدیدنظر‌خواهی هستند. برای شروع مرحله تجدیدنظر، باید دوباره دادخواست دهید. این دادخواست را می‌توانید به شعبه‌ای که رای اولیه را صادر کرده یا دفاتر اداری یا به دبیرخانه دیوان بدهید. دادخواست باید روی برگه‌های مخصوص نوشته شود. روی برگه دادخواست تمامی ‌مشخصات خود را باید قید کنید، علت تجدیدنظرخواهی هم باید نوشته شود. توجه کنید اگر شما تجدیدنظرخواه هستید، نشانی و مشخصات خود را حتما در دادخواست تجدیدنظر قید کنید؛ اگر مشخصات تجدیدنظرخواه ذکر نشود، پس از اتمام مهلت 20 روزه دادخواست تجدیدنظر رد خواهد شد. همچنین 200 هزار ریال به عنوان هزینه دادرسی باید پرداخت کنید.

رسیدگی با بیش از یک قاضی

شعب تجدیدنظر، از یک رییس و دو مشاور تشکیل می‌شود و با حضور دو عضو رسمیت پیدا می‌کند. چون در شعب تجدیدنظر بیش از یک قاضی رسیدگی می‌کنند تا با دقت بیشتری بررسی شود، ملاک رای در شعب تجدیدنظر، نظر اکثریت است؛ بنابراین می‌توانید آسوده باشید که رای پرونده شما بعد از بحث و تبادل نظر چند قاضی باتجربه صادر شده است.

فرصت را از دست ندهید

فرصتی که شما برای تقاضای تجدید‌نظر دارید محدود است. مهلت تجدید نظر برای کسانی که در ایران زندگی می‌کنند 20 روز از روزی است که رای به شما ابلاغ شده است و برای کسانی که در ایران نیستند، دو ماه از تاریخ ابلاغ است. اگر در این مهلت درخواست خود را ارایه نکنید، امکان تجدیدنظرخواهی دیگر وجود نخواهد داشت، رای صادرشده، تبدیل به رای قطعی خواهد شد و دادخواست تجدیدنظر شما رد خواهد شد.

ترتیبات رسیدگی

در رسیدگی تجدیدنظر ابتدا به این سوال پاسخ داده می‌شود که آیا پرونده قابل رسیدگی مجدد است یا خیر؟ سپس با توجه به اعتراضی که به رای شده است درباره آن تصمیم‌گیری می‌شود. به‌ طور مثال در رای مرحله بدوی اگر اشتباهات شکلی مانند اعداد و ارقام، اشتباه در نوشتن رای، مشخصات دو طرف یا از قلم افتادگی در آن قسمت از موضوع مورد درخواست که به اثبات رسیده است، وجود داشته باشد، رای اصلاح و تایید می‌شود و مورد رسیدگی مجدد قرار نمی‌گیرد. در ادامه روند رسیدگی به درخواست تجدیدنظر، اگر شعبه‌ای که به تجدیدنظر رسیدگی می‌کند، ایرادی را که شما به رای گرفته‌اید، درست تشخیص ندهد، رای اولیه را تایید می‌کند؛ اما در صورتی که ایراد را صحیح بداند، رای اولیه را نقض می‌کند و از ابتدا رسیدگی و دوباره رای صادر می‌کند.اگر شرایط مورد نیاز برای دادخواست را در مرحله بدوی رعایت نکنید یا نقایص دادخواست را در مهلتی که برای شما تعیین می‌شود، برطرف نکنید، موجب رد دعوا در مرحله تجدید‌نظر نمی‌شود. به عبارت دیگر اگر دادخواست شما در مرحله اولیه مشکلی داشته و بر اساس آن رای صادر شده و شما از آن رای تجدیدنظرخواهی کرده‌اید، در مرحله تجدیدنظر رای نقض نمی‌شود و به شما اعلام می‌شود که ظرف 10 روز نقایص دادخواست را رفع کنید. اگر نقص برطرف نشود، رای نقض می‌شود.

اگر صدور دستور موقت تقاضای تجدیدنظر‌خواه باشد یعنی شما از شعبه تجدید‌نظر تقاضای صدور دستور موقت داشته باشید و رای به آن صادر شود، اجرای آن با دستور رییس دیوان صورت می‌گیرد. مثلا آیین‌نامه‌ای صادر و در نتیجه آن ضرری به شما وارد شده است که اگر ادامه پیدا کند، جبران‌ناپذیر خواهد بود، در این مورد دستور موقت صادر می‌شود؛ یعنی اجرای آیین‌نامه به طور موقت منتفی می‌شود‌.

حتی اگر شما درخواست نکنید

اگر در مرحله اولیه، قاضی صادر‌کننده رای متوجه شود که اشتباهی انجام داده و به هر علت پرونده به شعبه تجدیدنظر نرود، می‌تواند پرونده را از طریق رییس دیوان برای تجدیدنظر بفرستد و اگر شعبه تجدیدنظر اشتباه را وارد دانست، رای را نقض می‌کند. حال اگر اشتباه گفته‌شده در مرحله تجدیدنظر باشد، یعنی یک قاضی از دو قاضی یا دو قاضی از سه قاضی اشتباه کنند، با ذکر دلیل پرونده را برای رییس دیوان می‌فرستند و رییس دیوان هم پرونده را به شعبه دیگر تجدیدنظر می‌فرستد.

هیأت عمومی

اگر مصوبه‌ای توسط یکی از نهاد‌های دولتی صادر شده باشد و دارای اشکالی باشد، مثلا مخالف قانون یا شرع باشد که باید ابطال شود، هیأت عمومی ‌صلاحیت رسیدگی دارد. اگر تقاضای ابطال مصوبات را داشتید باید به هیأت عمومی ‌درخواست دهید. در این مورد نیازی به پرداخت هزینه دادرسی نیست همچنین نیازی نیست که شما در این درخواست دارای نفع باشید.

فرصتی برای رسیدگی دوباره(اعاده دادرسی)

به طور کلی وقتی حکمی ‌قطعی شد، یعنی مهلت تجدیدنظر گذشت و تجدیدنظر‌خواهی نشد، رای قابل تغییر نیست و نمی‌توان دوباره به دعوا رسیدگی کرد؛ اما در مواردی که قانون مشخص کرده ، این امکان وجود دارد که موضوعی که حکم در‌باره آن صادر شده است، دوباره بررسی شود که به این عمل اعاده دادرسی گفته می‌شود. در قانون دیوان عدالت اداری فقط در شش مورد اجازه اعاده دادرسی داده شده است: اول این‌که حکمی‌که صادر شده است به موضوع دعوا ربطی نداشته باشد؛ به عبارت دیگر مسأله‌ای که بر سر آن دعواست یک چیز باشد و حکمی‌که صادر شده چیز دیگر. دوم، حکمی که صادر شده است بیشتر از میزان مورد درخواست طرفین باشد و سوم وقتی است که در حکم صادرشده تضاد وجود داشته باشد. چهارم وقتی است که حکمی‌ که صادر شده است با حکم دیگری درباره همان دعوا و همان افراد که قبلا صادر شده در تضاد باشد. پنجم در موردی است که مدارکی که بر اساس آنها حکم صادر شده است، پس از صدور حکم‌، جعلی بودن یا بی‌اعتبار بودن آنها توسط مراجع قضایی تایید شده باشد و مورد ششم حالتی است که پس از صدور حکم، اسنادی به دست طرفین برسد که مشخص شود در جریان رسیدگی مهم بوده و ثابت شود که این اسناد و مدارک تا قبل از صدور حکم در اختیار دو طرف دعوا نبوده است. اگر یکی از این شش مورد وجود داشت می‌توان تقاضای اعاده دادرسی کرد تا پرونده دوباره مورد رسیدگی قرار گیرد، چرا‌ که ممکن است نتیجه رسیدگی کاملا تغییر کند.

تشریفات اعاده دادرسی

برای اعاده دادرسی باید دادخواست دهید و مهلت هم محدود است. در سه مورد اول 20 روز از تاریخ ابلاغ رای فرصت دارید و در بقیه موارد 20 روز از رخ دادن تاریخ علتی که باعث اعاده دادرسی می‌شود. دادخواست اعاده دادرسی باید شرایط مربوط به دادخواست را داشته باشد همچنین باید به شعبه صادر‌کننده رای قطعی داده شود. شعبه هم ابتدا رسیدگی می‌کند که آیا درخواست اعاده دادرسی درست داده شده یا نه و اگر درست بود، رسیدگی می‌کند. هزینه دادرسی اعاده دادرسی مانند تجدیدنظر 200 هزار ریال است. در مورد حکمی ‌که مورد اعاده دادرسی قرار گرفته نمی‌توان دوباره تقاضای اعاده دادرسی به دلیل همان جهت قبلی را کرد، مگر علت جدیدی به وجود آمده باشد. همچنین در اعاده دادرسی فقط طرفین دعوا و وکلا یا قائم‌مقام قانونی آنان حضور خواهند داشت بنابراین شخص جدیدی نمی‌تواند وارد دعوا شود.

اجرای احکام دیوان

وقتی دیوان به موضوعی رسیدگی می‌کند و حکمی ‌صادر می‌کند، چنین آرایی برای اجرا کفایت نمی‌کند، بلکه باید قوانینی هم مربوط به اجرای احکام صادره از دیوان وجود داشته باشد و جایی باشد تا اجرای حکم دیوان را تضمین کند. البته همه ‌افراد و اشخاصی که دولتی هستند، شهرداری‌ها، سازمان تامین اجتماعی و نهاد‌های انقلابی و تمامی کسانی که بر اساس این قانون می‌توان از آنان در دیوان شکایت کرد، موظف به اجرای احکام صادره از شعب دیوان هستند. پس از صدور رای، یک نسخه از رای برای فرد یا نهادی که علیه او حکم صادر شده است(محکوم‌علیه) فرستاده می‌شود.علاوه بر این یک نسخه هم برای واحد اجرای احکام دیوان ارسال می‌شود. محکوم‌علیه باید ظرف یک ماه حکم صادره را اجرا و گزارش اجرای آن را به دیوان ارسال کند. اگر محکوم‌علیه از اجرای حکم خودداری کرد، واحد اجرای احکام به رییس دیوان گزارش می‌دهد. رییس دیوان پرونده را به مرجعی که حکم قطعی صادر کرده است ، می‌فرستد و آن مرجع هم موظف است بدون نوبت به موضوع رسیدگی کند و درباره خودداری محکوم‌علیه از اجرای حکم دوباره رای صادر کند و پرونده را دوباره به واحد اجرای حکم بفرستد. کسی که از اجرای حکم خودداری می‌کند، با رای شعبه صادر‌کننده رای به انفصال موقت از خدمات دولتی تا پنج سال و جبران خسارات واردشد محکوم می‌‌شود و دادرس اجرای احکام، حکم را اجرا می‌کند.