یکی از مجازات های تعیین شده در قانون مجازات اسلامی ، دیات هستند . براساس ماده 15 قانون مجازات اسلامی دیه ، مالی است که از طرف قانونگذار ( شارع ) برای جنایت تعیین می شود . تعریف های دیه در ماده 294 مفصل آمده است : ماده 294 قانون مجازات اسلامی می گوید : دیه مالی است که به سبب جنایات بر نفس یا عضو مجنی علیه یا به ولی یا اولیای دم او داده می شود .

ماده 295 قانون مجازات اسلامی موارد پرداخت دیه را مشخص کرده است که به اختصار در قتل های خطایی و شبه عمد و جرح شبه عمد دیه تعلق می گیرد . مقادیر دیه در زمان قتل نفس در مواد 297 تا 301 قانون مجازات اسلامی مشخص شده و مهلت پرداخت دیه قتل ، خود قاتل است در مواردی خود قاتل ، یا در مواردی عاقله است . عاقله به بستگان ذکور نسبی پدر و مادری یا پدری به ترتیب طبقات ارث و یا ضامن جریره گویند .
در مورد دیه اعضا، جراحات ، سقط جنین . جنایات واقع شده بر مرده در باب نهم تا سیزدهم کتاب چهارم قانون مجازات اسلامی به تفصیل توضیح داده شده است . کتاب چهارم قانون مجازات اسلامی درباره دیات است و از ماده 294 تا 497 به این مورد پرداخته شده است . برای آشنایی با ستاد دیه با محمد علی ساری معاون ستاد دیه کشور گفت و گویی انجام داده ایم که متن کامل آن در پی می اید .

فلسفه وجودی دیه چیست ؟

دیه در اسلام به این دلیل پیش بینی شده تا فردی که آسیب می بیند ، بتواند این آسیب را جبران کند و این جبران بخشی به معالجه خود فرد برمی گردد . برخی از آسیب هم قابل جبران نیست و باید برای ممر در آمد خود جایی را پیدا کند . فرد آسیب دیده از طرف دادگاه به پزشکی قانونی معرفی شود و پزشکی قانونی در واقع مرجع تعیین آسیب هاست که میزان آسیب را مشخص می کند برای نمونه قطع نخاع . 4 دیه برایش تعیین می شود .

در مورد انواع و اقسام دیه توضیح دهید

از ساده ترین نوه ، سرخ شدگی قسمت های بدن تا سیاه شدگی هر کدامشان 14 ، 15 جدول است . دیه اعضا لب ، دهان ، دندان ، دست و پا ، دیه دنده ، دیه نخاع ، دیه حواس ، دیه استخوان زیر گردن ، دیه گویایی ، دیه زبان و امروز با جدول بندی از سوی یکی از کارشناسان دادگستری ، کار قاضی آسان شده ، انواع و اقسام دیه دقیق و مشخص است و قاضی براساس آن عمل می کند .

آیا انواع و اقسام دیه به مرور زمان و شرایط تغییر می کند و چه کسانی انواع و اقسام آن را مشخص می کنند ؟

اصل قضیه دیه با مرور زمان تغییر نمی کند ، اما نرخ دیه براساس میزان شتر در سال تعیین می شود یا تغییر می کند . فروردین هر سال ، میزان دیه یعنی ارزش ریالی آن از سوی رئیس قوه قضائیه و در جلسه ای تعیین می شود ، به این صورت که قیمت های مختلفی از شتر را در نقاط مختلف کشور تعیین می کنند و قیمت شتر بیشتر از استان سیستان و بلوچستان گرفته می شود و قیمت براساس میزان شتر در هر سال تعیین می شود اما در اساس دیه تغییر ایجاد نمی شود .

بحث های مربوط به دیه در یکی دو سال اخیر با نام زندان و زندانیان دیه عجین بوده است که این سؤال به ذهن می آید آیا در واقع دیه یعنی زندان ؟

اگر پدری فرزند خود را یا مردی همسر و یا زنی شوهرش را کتک بزند ، مکلف است دیه پرداخت کند اما این که ذهن بیشتر به زندان معطوف می شود علت آن است که بیشترین مصداق موجود در جامعه ، تصادفات زیادی است که به وجود می آید و صدمه هایی که از این بابت پیش می آید بیشتر متوجه زندانیانی است که به سبب تصادف در زندان ها هستند و قادر به پرداخت دیه نیستند .

برای کاهش زندانیان چه راهکاری پیشنهاد می کنید ؟

بزرگترین راهکاری که به نظر می رسد آن است که بویژه برای تصادفات مشکل بیمه حل شود . بیشتر افرادی که اتومبیل خود را بیمه نمی کنند و محکوم به دیه می شوند ، از آنجا که نمی توانند دیه را پرداخت کنند ، به زندان کشانده می شوند .
اگر کاری کنیم که اتومبیل های بدون بیمه ، نتوانند تردد کنند ، گام مؤثری در کاهش زندانیان برخواهیم داشت . متأسفانه 8 هزار و پانصد زندانی دیه در زندان ها داریم که با توجه به آمار ما بیش از 90 درصد آنها بیمه ندارند و گاهی محکوم به 2 یا 3 دیه می شوند و اموالی هم ندارند که حتی یکی از دیات را پرداخت کنند ، ستاد دیه هم توان آن را ندارد که هر 3 دیه آنها را پرداخت کند و به همین علت ، تعداد این زندانیان زیاد است و ناچار مدت زیادی را در زندان بمانند . پس باید تلاش کرد تا مشکل بیمه حل شود و ستاد هم دیه هایی را که مبلغ آن کمتر است پرداخت می کند تا تعداد بیشتری از زندانیان آزاد شوند .

در این باره چه اقداماتی از طریق ستاد دیه انجام شده است ؟

تلاش کردیم از طریق مجلس و بند 31 تبصره 2 قانون بودجه سال 85 کل کشور ، 20 میلیارد تومان اعتبار از منابع قرض الحسنه بانک ها برای ستاد دیه بگیریم ، البته هنوز این اعتبارات را ریافت نکردیم اما بانک عامل مشخص شده است و امیدواریم بزودی از طریق بانک ملت ، وام قرض الحسنه با کارمزد 4 درصد در اختیار زندانیان قرار بگیرد تا تعداد قابل توجهی از زندانیان دیه آزاد شوند .

ستاد دیه با چه هدفی تشکیل شده است ؟

این ستاد با هدف کمک به آزادی زندانیان غیرعمدی تشکیل شده و باید گفت زندانیان غیرعمدی 4 گروه اند . زندانیان بدهکار دیه ای ، بدهکار چک ، زندانیانی که بابت پرداخت نکردن زندانی شده اند و چهارمین دسته افرادی که به دلیل نپرداختن نفقه در زندان هستند .

در چه سالی این ستاد تشکیل شده است ؟

ستاد دیه در سال 1369 پایه گذاری و اساسنامه آن در سال 1378 تصویب شد و از سال 1378 کار رسمی خود را آغاز کرد و هم اکنون در تمامی استان های کشور فعال است .

در مقایسه با سال قبل ، کمک مردم به ستاد دیه چگونه بوده است ؟

آمار ما از استان ها گویای افزایش 50 درصدی کمک مردمی به ستاد دیه نسبت به سال گذشته بوده است . برای نمونه در تهران ، 600 میلیون تومان کمک مردمی در سال گذشته جذب شده بود که امسال به 900 میلیون تومان رسیده است . در سال گذشته ، کل دریافتی ما از مردم در سراسر کشور 2 میلیارد تومان بود که امسال پیش بینی می کنیم بیش از 3 میلیارد تومان باشد . در سال گذشته 2 هزار و 300 زندانی در سراسر کشور از طریق ستاد دیه آزاد شدند که پیش بینی می کنیم امسال 2 هزار و 900 تا سه هزار زندانی آزاد شوند .

در 8 سال گذشته چه تعداد زندانی با کمک های ستاد دیه آزاد شده اند ؟

در این 8 سال زمینه آزادی بیش از 11 هزار نفر زندانی از طریق ستاد دیه فراهم شده است .

عمده فعالیت های ستاد دیه در چه زمینه هایی است ؟

آزادی زندانیان و پیشگیری از ورود افراد به زندان ها ، عمده فعالیت های ستاد دیه است و تلاشمان این است که کارهای علمی را در زمینه پیشگیری شروع کنیم . برای نمونه در مورد تصادف ها ، هم اکنون نهادی که در مورد سن افراد تصادفی تحقیق کند وجود ندارد در صورتی که برای منابع تصمیم گیرنده بسیار مهم است ، ما در ستاد دیه از آنجا که زندانی ها را در دسترس داریم می توانیم آمار بگیریم و می توان تدبیری اندیشید که از طریق این آمار ، ضعف ها شناسایی و برطرف شود .

در زمینه پیشگیری چه اقداماتی انجام داده اید ؟

در زمینه پیشگیری تعاملاتی با راهنمایی و رانندگی داشتیم و تفاوتی بین بیمه و راهنمایی و رانندگی ایجاد کردیم . تصادف در بزگراه ها معضل بزرگی است و این تصادف ها منجر به کشته شدن افراد زیادی می شود و عامل آن سرعت زیاد در اتوبان هاست . در این زمینه پیشنهاد دادیم تجهیزات راهنمایی و رانندگی تقویت شود به نوعی که راننده احساس کند کنترل می شود . بنابراین پیشنهاد ما این است که شرکت های بیمه در تقویت تجهیزات راهنمایی و رانندگی سرمایه گذاری کنند . در واقع اگر 20 درصد تصادفات کاهش پیدا کند منافع مالی برای خود شرکت های بیمه خواهد داشت . اگر در جاده ها به صورت اتوماتیک ، از سرعت ها عکس گرفته شود در کاهش تصادفات مؤثر است . وقتی پرداخت خسارت شرکت بیمه کاهش پیدا کند ، شرکت بیمه می تواند 10 درصد برای تجهیزات راهنمایی و رانندگی سرمایه گذاری کند . هم اکنون اعتباری از طریق شرکت های بیمه به مبلغ 20 میلیارد تومان برای تجهیزات راهنمایی و رانندگی تهیه شده است .

پلیس در 10 تا 15 درصد جاده ها حضور دارد و اگر حضور پلیس نامحسوس و پر رنگ شود در کاهش تصادف ها و کاهش زندانیان دیه مؤثر است . همچنین تعامل خوبی بین کمیسیون اقتصادی مجلس ، بیمه مرکزی بیمه ایران ، راهنمایی و رانندگی ، وزارت کشور انجام شده برای جلوگیری از تردد خودروهایی که بیمه نامه ندارند و تصمیم گرفته شده برچسب های بیمه جلوی ماشین نصب شود . البته راهنمایی و رانندگی قول داده است از آذر ماه جلوی ماشین هایی را که بیمه نامه ندارند ، بگیرد.

قوانین مرتبط با دیه در چه وضعیتی است و تا چه حد نیاز به اصلاح دارد ؟

هم اکنون ، دیه یوم الادا است . پیشنهاد ما آن است که دیه ، یو الادا نباشد . متأسفانه آگاهی نداشتن افراد نسبت به یوم الادا بودن دیه موجب می شود همچنان در زندان بمانند . بهتر است دیه از حالت یو الادا خارج شود و برای شاکی مهلت زمانی معین شود و شاکی همان سال پیگیر پرونده باشد ، نه اینکه سال های بعد اقدام کند و باید میزان دیه براساس تاریخ حادثه تعیین شود تا شاکی برای دریافت دیه بیشتر طمع نکند . قوانین چک نیز باید اصلاح شود و نباید بانک ها ، دسته چک های 50 برگی یا 100 برگی را به افرادی که توان پرداخت ندارند ارائه کند . باید با بانک هایی که این دسته چک ها را می دهند به شدت برخورد کرد و برخورد با مدیران خطاکار بانک ها باید در قانون پیش بینی شود . می توان نسبت به صدور چک ها به دلیل گرایش های مردم ما به آموزه های دینی ، از ائمه جمعه استفاده کرد و ائمه جمعه در این زمینه امر به معروف و نهی از منکر کنند و درباره چک هم مردم باید ارشاد شوند و قانون اصلاح شود . همچنین بحث مجازات های جایگزین مهم است ، قوانین حقوقی ما باید متناسب با شرع مقدس اسلامی باشد ، متناسب با قوانین شرع اصلاح ، و موازی این قانون پیش رود ، به خصوص درباره جرایم غیرعمد باید تجدیدنظر شود که افراد فقط به دلیل بدهکاری و نداشتن و نپرداختن پول ، زندانی نشوند .

مهمترین مشکلاتی که در زمینه دیه و امور مربوط به آن وجود دارد چیست و آیا در تصحیح این امور ، اقدامی شده است ؟

یکی از مشکلات ما بویژه در مورد تصادف آن است که وقتی تصادفی رخ می دهد ، کارشناس بیمه در مورد میزان خسارت نظر می دهد در حالی که باید کارشناس بی طرفی در مورد خسارت نظر بدهد . در قانون جدید که کارشناسی زیادی هم در مورد آن شده است و نهمین جلسه آن در مجلس هم برگزار شده پیشنهاد ما این است که تصادف کننده به هر تعمیرگاهی که خواست بتواند مراجعه کند وهزینه را از شرکت بیمه بگیرد . مسأله دوم آن است که بسیاری از شرکت ها از پرداخت ضرر و زیان شانه خالی می کنند . ما در قانون جدید پیش بینی کردیم و برای مرحله اول اگر شرکت بیمه از پرداخت ضرر و زیان شانه خالی کرد ، جریمه ای معادل ده برابر بیمه کامل یک فرد پرداخت کند و در بار سوم امتیاز کل شرکت بیمه لغو می شود و با توجه به اینکه هم اکنون 33 درصد وسایل نقلیه بیمه ندارند این قانون هم منافع مردم و هم منافع شرکت های بیمه را تأمین می کند و از طرفی دیگر در جهت رفع مشکلات ستاد دیه است .

پی نوشت :
نویسنده : در گفت و گو با معاون ستاد دیه -حکیمه رحمان نژاد – روزنامه ایران