معیار محاسبه دیه در اسلام علاوه بر صد شتر، موارد دیگری را هم شامل می‌شود که عبارتند از صد گاو، هزار گوسفند، دویست حلّه، هزار دینار و ده هزار درهم که فرد قاتل که دیه را پرداخت می‌کند، اختیار دارد که هر یک از این موارد را انتخاب کند، همچنین اگر طرفین با هم توافق کنند، می‌تواند قیمت مورد انتخاب شده را بپردازد.
انسان در طبع مدنی است و در نتیجه به دور از اجتماع توان ادامه زندگی ندارد پرواضح است هر اجتماعی برای تکامل و بالندگی نیازمند قوانینی کارآمد، همه جانبه، مترقی، عدالت گس‌تر و تأمین کننده امنیت و مصونیت انسان‌هاست.
خوشبختانه نظام حقوقی اسلام به ویژه دستورهای جزایی، از جمله حدود و دیات، برخوردار از این ویژگی‌ها و اوصافی است که هر یک از آن‌ها در برتری سیستم احکام جزایی اسلام بر دیگر سیستم‌ها نقش بسزایی دارد.
مفهوم اصطلاحی دیه از نگاه فقهای شیعه
فقهای جهان اسلام در تبیین مفهوم اصطلاحی دیه نگاه یکسانی ندارند. فقهای امامیه دیه را مفهومی اعم از چیزی که در برابر جنایت بر نفس (قتل) و یا عضو واجب آن داده شود دانسته‌اند. از جمله امام خمینی (ره) می‌فرماید:
دیه مالی است که به سبب جنایت کردن بر نفس یا عضو واجب می‌شود و فرقی نمی‌کند که از طرف شارع مقدار آن معلوم شده باشد یا نه و چه بسا دیه تنها بر مقداری که (از سوی شارع) معین شده اطلاق می‌شود و به آنچه معلوم نشده ارش و یا حکومت می‌گویند.
دیه در اصل مثال واوی و در اصل «وَدْی» بوده، «واو» آن حذف و به جای آن «هاء» در آخر کلمه افزوده شده است؛ مانند «عدة» که در اصل «وعد» و «سمة» که در اصل «وسم» و «حدة» که در اصل «وحد» بوده است. و احتمال دارد در اصل «ودیة» باشد و تنها فاء الفعل آن حذف شده باشد و «هاء» در اصل کلمه بوده است.
در هر صورت دیه به معنای چیزی است که در مقابل قتل به اولیای مقتول پرداخت می‌شود و از آن در عرف عام به خون‌ب‌ها یاد می‌شود.
دیه جبران خسارات یا مجازات
بحثی که در برخی از محافل علمی مطرح است این است که آیا دیه از سوی شارع به عنوان مجازات بزهکار جعل شده و یا جبران خسارت مجنی علیه و اولیای دم وی؟ به نظر می‌رسد هر چند قانون دیات از تعبدیات محض نیست، بلکه جزو قوانین عقلایی است که شارع در مقدار و چگونگی آن تصرف و آن را امضا کرده است و در نتیجه بشر می‌تواند به فلسفه و حکمت‌های آن پی ببرد، با این وصف شاید مصالح و مفاسدی مورد نظر شارع بوده که بشر به آن‌ها دست نیافته است.
در هر صورت با مراجعه به آیات و روایات می‌توان هر دو جهت را، یعنی هم جبران خسارت منجی علیه و اولیای دم و هم مجازات بزهکار، مورد نظر شارع دانست. بسیاری از فقهای معاصر هم در پاسخ این پرسش که جعل دیه به عنوان مجازات است و یا جبران خسارت، همین نظریه را پذیرفته‌اند. از جمله آیات عظام فاضل لنکرانی، مکارم، تبریزی می‌فرمایند:
۱. حکمت آن (دیه) را به صورت کلی نمی‌توان بیان کرد و شاید هر دو مورد مذکور دخیل باشد یا نوعی عامل بازدارنده از ارتکاب جرایم دخیل در حکم دیه باشد.
۲. از مجموع منابع موجود فقهی استفاده می‌شود که هم جبران خسارت است و هم یک عامل بازدارنده.
۳. جعل دیه هر دو عنوان را دارد، فرقی بین اقسام قتل ندارد.
فلسفه قراردادن شتر برای دیه چیست؟
معیار محاسبه دیه در اسلام علاوه بر صد شتر، موارد دیگری را هم شامل می‌شود که عبارتند از صد گاو، هزار گوسفند، دویست حلّه، هزار دینار و ده هزار درهم.
فرد قاتل که دیه را پرداخت می‌کند، اختیار دارد که هر یک از این موارد را انتخاب نماید، همچنین اگر طرفین با هم توافق کنند، می‌تواند قیمت مورد انتخاب شده را بپردازد.
اما اینکه چرا این موارد به عنوان دیه تعیین شده است، ممکن است علت‌های مختلفی داشته باشد مثل در دسترس نبودن پول نقد یا طلا برای همه و در همه جا، به همین جهت، موارد مختلف تعیین شده است تا پرداخت کننده در موقع پرداخت با مشکل مواجه نشود.
دیه نفس انسان با شتر محاسبه می‌شود و دیه سایر اعضای بدن با دینار، امروزه یک شتر و یک دینار معادل چقدر از پول امروزی است؟
بر اساس شرع و قانون مجازات اسلامی (ماده ۲۹۷) دیه نفس انسان مسلمان یکی از امور شش گانه است که قاتل در انتخاب هر یک از آن‌ها مخیر می‌باشد و تلفیق آن‌ها جایز نیست:
۱- یکصد شتر سالم و بدون عیب که خیلی لاغر نباشند.
۲- دویست گاو سالم و بدون عیب که خیلی لاغر نباشند.
۳- یکهزار گوسفند سالم و بدون عیب که خیلی لاغر نباشند.
۴- دویست دست لباس سالم از حله‌های یمن
۵- یکهزار دینار مسکوک و غیر مغشوش که هر درینار یک مثقال شرعی طلا به وزن ۱۸ نخود است.
۶- ده هزار درهم مسکوک سالم و غیر مغشوش که هر درهم به وزن ۶/۱۲ نخود نقره می‌باشند.
تبصره- قیمت هر یک از امور ششگانه در صورت تراضی طرفین و یا تعذر همه آنهاپرداخت می‌شود.
بر اساس ماده فوق قاتل می‌تواند هر یک از موارد فوق را انتخاب کند لکن مورد چهارم (حله یمن) به لحاظ اینکه امروزه وجود ندارد و تحصیل آن متعذر است از این شش قسم خارج شده است.
درهم و دینار هم به نظر برخی فق‌ها و ازجمله فتوای مقام معظم رهبری در حقیقت همان قیمت احشام ثلاثه است. یعنی قیمت هزار دینار و ده هزار درهم برابر قیمت صد شتر و دویست گاو و یا هزار گوسفند بوده است و از این نظر موضوعیت ندارد.
لذا وزارت دادگستری به منظور تعیین و تثبیت نرخ دیه با استفاده از نظر هیأت کار‌شناسان قیمت سوقیه احشام (گاو، گوسفند و شتر) را ابتدا هر شش ماه یک بار و بعد هر یک سال یک بار تعیین و مراتب را به صورت بخشنامه به دادگستری‌های سراسر کشور ابلاغ می‌کند.
علت تقویم سالانه دیه انسان بر اساس قیمت شتر که به وسیله قوه قضاییه هر سال ابلاغ می‌شود هم این است که شتر در بین همه این موارد قیمت کمتری دارد و نوعا قاتل یا جانی شتر یا قیمت شتر را برای پرداخت انتخاب می‌کند با این حال ادای دیه بر اساس شتر یا قیمت شتر موضوعیت ندارد و قاتل می‌تواند هر کدام ازموارد دیگر را نیز انتخاب کند.
در مورد قیمت دیه دیگر اعضای بدن هم همین نکته وجود دارد. اگر در رای دادگاه دیه عضوی با عنوان کسری از دیه کامل عنوان گردید (مانند دیه دست که نصف دیه کامل است) به همین روال عمل می‌شود واگر دیه جراحتی با دینار عنوان شد معیار اندازه گیری دینار بر اساس همان قیمت شتر سنجیده می‌شود.
