طبق ماده ی 1107 قانون مدنی ایران نفقه عبارتست از همه نیازهای متعارف و متناسب با وضعیت زن از قبیل مسکن البسه، غذا، اثاث منزل و هزینه های درمانی و بهداشتی و هر آنچه که به صورت عادت یا احتیاج لازمه زندگی وی باشد . البته قانون میزان دقیقی برای نفقه مشخص نکرده بلکه نفقه را بر مبنای نیاز های متعارف و متناسب با وضعیت زن و منطبق با عرف زمان و مکان زندگی زوجین دانسته است. برای بررسی قوانین مربوط به نفقه قانون گفت‌وگویی رابا اصغر صانعی وکیل پایه یک دادگستری و کارشناس رسمی نفقه و اجرت المثل و مدرس دانشگاه انجام داده که از نظرتان می‌گذرد.
بر اساس مقررات قانونی تعریف نفقه چیست؟
ماده 1107 قانون مدنی در خصوص نفقه می‌گوید: نفقه عبارت است از همه نیازهای متعارف و متناسب با وضعیت زن با از قبیل مسکن، البسه و غذا و اثاث منزل و هزینه های درمانی و بهداشتی و خادم در صورت عادت یا احتیاج به واسطه نقصان یا مرض.
از نگاه شرعی نفقه چگونه تعریف شده؟
البته برخی از آیات قرآن کریم در خصوص نفقه مطالبی بیان کرده که به آن اشاره می شود: از نظر اسلام، شوهر باید در حدّ متعارف، نیازمندىهاى زندگى زن (خوراک و پوشاک و مسکن) را تأمین کند و مرد بر بیش از توان خویش مجبور نمىشود.
آیا نفقه در صورت نیاز زن باید انجام شود؟
نفقه دادن شوهر به زن، مانند انفاق بر فقیر نیست که از روى ترحّم به او کمک مىشود؛ بدین سبب از نظر اسلام، اگر زن ثروتمند، و شوهر در سطح متوسّطى باشد، باز نفقه زن را باید بپردازد. قرآن درباره تأمین خوراک و پوشاک در سوره (بقره / 2، 233) و آیات دیگرى نیز درباره نفقه سخن گفتهاند؛ از قبیل( 34 نساء/ 4 و 6- 7 طلاق/ 65 ) بهرهمندى زن از نفقه، حتّى پس از طلاق یا وفات شوهر نیز ادامه دارد.
یعنی به زن مطلقه هم نفقه تعلق می‌گیرد؟
در سوره (طلاق/ 65، آیه 6) درباره مسکن زنان مطلّقه آمده است که آنها را هرجا خودتان سکونت دارید و امکانات شما ایجاب مىکند، سکونت دهید.
طبیعى است که هرجا مسکن بر عهده شوهر است، بقیه نفقات نیز بر عهده او خواهد بود. بعد مىفرماید: به آنان زیان نرسانید تا کار را بر آنها تنگ کنید و مجبور به نقل مکان و ترک نفقه شما شوند؛ سپس مىگوید: اگر باردار هستند، نفقه آنها را تا زمانى که وضع حمل کنند بدهید و اگر حاضر شدند پس از جدایى فرزند شما را شیر دهند اجرت آنها را بپردازید. قرآن درباره زنان شوهر از دست داده نیز سفارش کرده که باید تا یک سال حق سکونت داشته باشند و به وسیله وارث، از خانه اخراج نشوند و هزینه زندگى آنها پرداخت شود، مگر آن که خودشان پیش از پایان یک سال، ازدواج کنند (بقره/ 2، 240)
در چه مواردی به زوجه نفقه تعلق می‌گیرد؟
ماده 1102 ق.م بیان می دارد همین که نکاح به طور صحت واقع شد روابط زوجیت بین طرفین موجود و حقوق و تکالیف زوجین در مقابل همدیگر برقرار می شود دو شرط زیر برای وجوب نفقه ضروری است:
1-دایمی بودن عقد که قانون مدنی در ماده 1106 تصریح دارد : در عقد دایم نفقه زوجه به عهده شوهر است.
2-تمکین کامل زوجه .
در چه شرایطی نفقه به زوجه تعلق نمی‌گیرد؟
ماده 1108 قانون مدنی می‌گوید:(هرگاه زن بدون مانع مشروع از ادای وظایف زوجیت امتناع کند مستحق نفقه نخواهد بود.) در واقع به تمکین زوجه برای استحقاق نفقه اشاره کرده است و باتوجه به این ماده می‌توان گفت که به مجرد عقد زوجه مستحق نفقه نیست و با تمکین کامل زوجه استحقاق نفقه پیدا می‌کند. در قانون ما برای وجوب نفقه دو شرط لازم است که یکی دائمی بودن ازدواج می باشد و دوم تمکین کامل زوجه از زوج است.
باتوجه به نشوز زن آیا به او نفقه تعلق می گیرد؟
ماده 1108هرگاه زن بدون مانع مشروع از اداء وظائف زوجیت امتناع کند مستحقق نفقه نخواهد بود. ناشزه بودن ادعاست و طبعا مدعی یعنی شوهر باید بار اقامه دعوی و اثبات آن را تحمل کند، جدا زندگی کردن دلیل به نشوز نیست و می تواند از قراین قضیه به حساب آید.
زوجه از چه زمانی مستحق دریافت نفقه است؟
زوجه از زمان وقوع عقد ازدواج با توجه به مواد 1102-1106-1107 قانون مدنی مستحق دریافت نفقه است، مگر آن که در طول این مدت بدون مانع مشروع از ادای وظایف زوجیت امتناع کرده باشد که در این صورت مطابق ماده 1108 قانون مذکور مستحق نفقه نخواهد بود و به طور کلی نفقه در مقابل تمکین است و هر زمان زوجه حاضر به تمکین گردد از همان زمان مستحق دریافت نفقه خواهد بود.
آیا در عقد منقطع شوهر ملزم به انفاق است ؟ به عبارت دیگرآیا در عقد منقطع (صیغه یا متعه) نفقه به زن تعلق می گیرد؟
بدیهی است که در نکاح منقطع شوهر ملزم به انفاق نیست مگر اینکه به وجه ملزمی از طرف زوج تعهد به انفاق شده باشد.
همان گونه که می‌دانید مرد برای گذران زندگی و به عنوان نفقه وسایل مختلفی در اختیار همسر خود می گذارد حالا آیا زن مالک آنها بوده و حق هر نوع دخل و تصرفی در آن دارد یا فقط امین بوده و حق انتفاع دارد ؟
برای جواب به این سوال باید بین اموال مصرف شدنی و اموالی که با استفاده از آنها عین آنها باقی می‌ماند قائل به تفکیک شد لوازم مصرف شدنی از قبیل غذا و خوراک پس از استفاده از آنها از بین می‌رود ولی اموالی که پس از بهره‌برداری، قدرت دوام و قابلیت بقاء دارند مصرف شدنی نیست.
یک دسته اموالی هستند که انتفاع از آنها موجب نابود شدن آنهاست باید مالکیت زن را بر نفقه پذیرفت چون ظاهر امر این است که شوهر آنها را به همسرش تملیک کرده و اگر توانست مقداری از آن را ذخیره کند یا صرفه جویی کند نیز مالک می‌شود. دسته دیگر اموالی هستند که انتفاع از آنها موجب تلف شدن عین آنها نیست این اموال مورد تملیک زوجه قرار نمی‌گیرد زیرا مسلم است که شوهر آنها را به زن تملیک نمی‌کند بلکه اعطا کرده و اجازه استفاده از منفعت آنها را در زندگی خانوادگی می‌دهد. زوجه نمی‌تواند تملیک آنها را از شوهر مطالبه کند و زوج هر زمان که بخواهد می‌تواند همسر را از استفاده از این اشیا محروم کند، البته به شرط این که فورا تبدیل به مثل کند و به وسیله دیگر احتیاجات همسر را برآورده کند و البته ملاک اراده شوهر و حکم عرف است. خانه و زندگی را زوج معمولا به همسرش نمی‌بخشد فقط به او اذن انتفاع می‌دهد و به همین دلیل همیشه می‌تواند از اذن خود عدول کند، قانونگذار اراده شوهر را باتوجه به عرف در مورد مالکیت و عدم مالکیت زن ماخذ و منبع قرار می‌دهد البته عرف نیز حکم می‌کند که مرد منزل مسکونی را به زنش تملیک نمی‌کند بلکه فقط حق سکونت و اجازه انتفاع می‌دهد، اما اگر در موردی ثابت شود که مقصود مرد تملیک بوده است یا در محلی عرف و عادت حکایت از تملیک اشیای فوق کند زوجه مالک آنها خواهد بود.
در رابطه با نفقه فرزندان چطور؟ آیا زن می‌تواند مالک نفقه فرزندان باشد؟
در مورد نفقه فرزندان زن حکم امین را دارد و دیگر مالک نیست و فقط نقش مدیر را در مورد سرپرستی فرزندان دارد.
نفقه‌های مورد مطالبه زوجه شامل چه مواردی می‌شوند؟
زوجه به دو صورت می‌تواند د ر دادگاه تقاضا و مطالبه نفقه خود را مطرح کند؟ 1-مطالبه نفقه آینده 2-مطالبه نفقه گذشته.
در نفقه آینده، باتوجه به اطلاق ماده 1111 ق.م زوجه می تواند در صورت استنکاف شوهر از دادن نفقه از دادگاه بخواهد که مقدار نفقه زمان آینده او را معین و مقرر دارد که زوج آن را به او پرداخت کند. دادگاه در حدود مقررات آیین دادرسی مدنی برای تعیین نفقه به کارشناسی رجوع کرده تا مقدار یک ماه آن را معین کند و سپس طبق نظر کارشناس شوهر را محکوم به پرداخت آن می‌کند یعنی شوهر باید آنچه را برای بقای حیات زن لازم است تهیه کرده تا او ادامه حیات دهد از مسکن لباس و خوراک گرفته تا اثاث البیت دادگاه اجناسی را که برای نفقه زن لازم است معین و زوج را به پرداخت آن محکوم می‌کند که هرروز آن اجناس و لوازم را در اول صبح به زن خود بدهد. زیرا نفقه زن باید قبل از زمان احتیاج موجود باشد تا زن بتواند در موقع احتیاج از آن استفاده کند ولی چون این امر عملا برای دادگاه دشوار است و شوهر و همچنین زن را دچار زحمت می کند دادگاه آن را تقویم کرده و شوهر را به پرداخت قیمت آن برای هرروز ملزم می‌کند. البته در حال حاضر رویه دادگاه ها بر این است که مقدار نفقه را به صورت ماهیانه تعیین می‌کنند که در واقع میزان آن توسط کارشناس تعیین می‌شود.)
زن نسبت به نفقه هرروز که از شوهر خود دریافت می‌کند هرگاه تا اول صبح بعد از شوهر خود سرپیچی نکرد در اموال مصرف شدنی مالک آن می‌شود و الا نسبت به مدتی که تمکین نکرده که مالک نشده است و باید به شوهر مسترد دارد. هرگاه زن ناشزه نباشد و از شوهر خود تمکین کند و شوهر با وجود تمکن مالی از پرداخت نفقه آینده زن استنکاف کند زن می‌تواند در دادگاه شکایت کیفری نیز طرح کند.
نفقه گذشته یا معوقه چیست؟
یکی از ویژگی های نفقه زوجه همان طور که در ماده 1206 ق.م بیان شده این است که در صورت عدم پرداخت بر ذمه زوج باقی می‌ماند .نفقه گذشته زوجه در صورتی که توسط زوج پرداخت نشده باشد زن می‌تواند آن را از زوج مطالبه کند همچنین در صورت فوت زوج چون به عنوان دین بر ذمه شوهر است سایر دیون زوج از ماترک زوج قابل وصول است
مراجع تعیین نفقه کجاست؟
طبق قانون و باتوجه به شرایط مختلفی که زوجه استحقاق نفقه را دارد مراجع مختلفی میزان نفقه زوجه را تعیین می‌کند هر چند در هر صورت باید به تایید دادگاه برسد.
ماده 1111قانون مدنی در مورد استنکاف شوهر از دادن نفقه به زن اجازه داده است که به دادگاه رجوع کند و دادگاه را مکلف به رسیدگی و تعیین مقدار نفقه و الزام شوهر به ادای آن کند. ماده مزبور بیان می دارد هرگاه محکمه نتواند مقدار نفقه را تعیین کند با جلب نظر کارشناس به تعیین و تشخیص آن اقدام می کند یا دادگاه خود مقدار نفقه را تعیین می‌کند و یا به کارشناس ارجاع می‌دهد در واقع در حال حاضر رویه بر این است که تعیین مقدار نفقه به کارشناس ارجاع داده می‌شود.
تعیین نفقه توسط عضو ناظر یا اداره تصفیه چگونه انجام می‌شود؟
این مورد درباره تاجر ورشکسته است چون تاجر ورشکسته محجور بوده و از تصرف و مداخله در اموال و دارایی خود محروم شده است هنگامی که وسیله‌ای برای امرار معاش خود نداشته باشد و تنها راه ارتزاق و اعاشه او و همسر و فرزندانش منحصر به دارای او باشد عضو ناظر و در جایی که اداره تصفیه دارد اداره مزبور به موجب مقررات ورشکستگی مقدار نفقه را با تصویب دادگاه معین می‌کند. قانون مزبور در این خصوص چنین مقرر می‌دارد: تاجر ورشکسته در صورتی که وسیله دیگری برای اعاشه نداشته باشد می تواند نفقه خود و خانواده اش را از دارایی خود درخواست کند در این صورت عضو ناظر نفقه و مقدار آن را با تصویب محکمه معین می کند. البته این در مورد نفقه آینده زوجه است وگرنه نسبت به نفقه گذشته بعد از گرفتن حکم از دادگاه طبق ماده 58 قانون تصفیه امور ورشکستگی در طبقه چهارم و مقدم بر بستانکاران عادی قرار می گیرد.
تعیین نفقه توسط امین غایب چگونه است؟
از نظر حقوقی در قانون امور حسبی مقرر است. نفقه زن غایب مفقود الاثر تا صدور حکم موت فرضی از دارایی او به وسیله امین یا ورثه‌ای که متصرف ترکه است داده شود. ماده 147 قانون امور حسبی بیان می دارد نفقه اشخاص واجب النفقه غایب از وجوه نقد یا منافع اموال داده می‌شود و در صورت عدم کفایت از اموال منقوله فروخته خواهد شد و اگر اموال منقول کافی نباشد از اموال غیرمنقول فروخته می‌شود. ماده 1028 قانون مدنی بیان می دارد امینی که برای غایب مفقود الاثر معین می شود باید نفقه زوجه دایم با منقطعه او که مدت آن نگذشته و نفقه او را زوج تعهد کرده و اولاد غایب از دارایی غایب تادیه کند.
اگر اختلافی درمیزان نفقه وجود داشته باشد مرجع رسیدگی کننده کجاست؟
در صورت اختلاف درمیزان نفقه تعیین آن با محکمه است. پس طبق این مواد امین غایب نفقه را تعیین می کند و نیاز به تصویب دادگاه نیست و فقط در صورت اختلاف در میزان نفقه دادگاه دخالت می کند و میزان آن را تعیین می کند.
