شخصی که ادعا دارد حق او توسط دیگری تضییع شده است برای احقاق حق خود به دادگستری مراجعه می‌کند و دادگاه پس از تهیه دادخواست و تکمیل اسناد و مدارک، برای رسیدگی به موضوع وقت رسیدگی تعیین و به طرفین ابلاغ می‌کند. پس از اینکه در دادگاه برای رسیدگی به پرونده وقت رسیدگی تعیین شد طرفین برای ارایه دلایل و مستندات خود در جلسه دادگاه حاضر می‌شوند. هر یک از طرفین هر آن چیزی ممکن است برای اثبات ادعای آنها و جلب نظر قاضی لازم است به دادگاه ارایه خواهند داد. یکی از اموری که می‌توان به آن استناد کرد و در قانون آیین دادرسی مدنی نیز پیش‌بینی شده است تحقیق و معاینه محلی است.
منظور از معاینه محلی چیست؟
مواد 248 تا 256 قانون آیین دادرسی مدنی به قرار معاینه محل و تحقیق محلی اختصاص یافته است و برابر آن، دادگاه می‌تواند راسا یا به درخواست هر یک از اصحاب دعوا قرار معاینه محل را صادر کند. به بیان ساده تحقیق و معاینه محلی به این معناست که دادگاه مامور خود را برای دیدن وضع خاصی(مانند وضع خانه یا انبار) یا شنیدن اظهارات اهل محلی خاص، به منطقه اعزام می کند. قرار تحقیق و معاینه محل وقتی صادر می‌شود که برای رسیدگی به پرونده و صدور رای به اطلاعات حاصل از این عمل نیاز باشد. موضوع قرار و وقت اجرای آن باید به طرفین ابلاغ شود. قرار معاینه محل از جمله قرارهای اعدادی است؛ یعنی با اجرای این قرار، پرونده آماده صدور رای می‌شود اما دادگاه می‌تواند از آن عدول کند. این قرار اغلب در مواردی صادر می‌شود که دعوا متوجه اموال غیرمنقول باشد. با این حال گاهی در مورد اختلاف در اموال منقول نیز ممکن است قرار معاینه محل صادر شود. دادگاه در صدور قرار معاینه محل آزاد است و اجرای این قرار برای به دست آوردن اماره صورت می‌گیرد. این قرار در پرونده‌های مهم و اختلافات ملکی کارساز است، به بسیاری از مجهولات پاسخ می‌دهد، دایره تحقیق دادرس را از قانون و چهاردیواری دادگاه به تحقیقات میدانی و طبیعت می‌برد و بر استحکام رای دادگاه می‌افزاید. این قرار از اهمیت بسیاری برخوردار است و قانونگذار در ذیل ماده 250 قانون آیین دادرسی مدنی به آن اشاره کرده است. اگر مبنای رای دادگاه، معاینه و تحقیقات محلی باشد؛ در این صورت، اجرای قرارهای مذکور باید توسط قاضی صادرکننده رای صورت گیرد یا گزارش مورد وثوق دادگاه باشد.
در برخی دعاوی، دادرس امور موضوعی را با مشاهده و بررسی شخصی و مستقیم خود بهتر و دقیق‌تر درک می‌کند تا از طریق آگاهی‌ها و توضیحاتی که دیگران در اختیار او قرار می‌دهند. از سوی دیگر، در برخی دعاوی برای تشخیص درستی یا نادرستی ادعا، لازم است دادگاه از وضع عینی و ملموس موضوع آن آگاهی داشته و آن را لحاظ کند. در معاینه محل باید صورت‌جلسه‌ای دقیق که مطلعان، طرفین و دادرس آن را امضا کرده باشند، تنظیم شود. این قرار با حضور طرفین که از قبل وقت و محل قرار به آنان ابلاغ شده است، اجرا می‌شود اما حضور نیافتن یکی از آنها مانع اجرای قرار دادگاه نیست؛ ولی چنانچه طرفین دعوا یا یکی از آنها از وقت اجرای قرار آگاه نباشند، قرار اجرا نخواهد شد. نکته حائز اهمیت اینکه طرفین می‌توانند برای اجرای تحقیق محلی که قرار است هنگام اجرای آن اطلاعات و اظهارات تعدادی از ساکنان منطقه‌ای خاص استماع و صورت‌جلسه شود گواهان و مطلعان خود را معرفی کنند تا هنگام مراجعه مامور دادگاه، اطلاعات این اشخاص نیز اخذ شود.
تاثیر امارات قضایی در صدور رای
اطلاعات حاصل از تحقیق و معاینه محل از امارات قضایی محسوب می‌شود که ممکن است موجب علم یا اطمینان قاضی دادگاه یا موثر در آن باشد. اگر قرار معاینه محل که توسط دادرس دادگاه اجرا می‌شود، با حضور کارشناس مربوط انجام پذیرد، دادرس نظریات کارشناس را نیز اخذ کند و توضیحات وی را بشنود، بر استحکام تحقیق می‌افزاید. آنچه در عمل مشاهده می‌شود این است که قضات و دادرسان به دلایل متعدد از جمله کثرت پرونده‌های ارجاعی به آنها از انجام تحقیق محلی و معاینه محل خودداری می‌کنند و معمولا این امر را به دفاتر دادگاه‌ها یا ماموران نیروی انتظامی محل واگذار می‌شود. چنانچه برای اثبات دعوا، هیچ دلیل دیگری غیر از معاینه و تحقیق محلی موجود نباشد و شخص خواهان نیز در مهلت تعیین‌شده نسبت به تهیه وسایل اجرای قرار اقدام نکند و انجام تحقیق و معاینه محل نیز بدون تهیه وسیله اجرای قرار امکانپذیر نباشد و دادگاه نیز نتواند رای صادر کند، دادخواست بدوی ابطال می‌شود و در مرحله تجدیدنظر نیز تجدیدنظرخواهی متوقف و رای دادگاه بدوی به اجرا گذارده خواهد شد.
