نویسنده: لیلاطهماسبی

حق یکی از واژه های بسیار پرمعناست که تداعی بخش اساسی ترین آرمان های انسانی است. ریشه لغوی حق به معنای ثبوت است لذا عده یی از محققان تمام مشتقات به کار رفته از این واژه را به مناسبتی به همین معنا برگردانده اند. به ویژه اینکه استعمالات فراوان قرآنی از این جهت قابل استشهاد است. یکی از موارد حقوقی که در جامعه امروز زیاد استفاده نمی شود و به نوعی مردم از آن بی اطلاع هستند حق شفعه است. حق شفعه به این معنی است مال غیرمنقول و قابل تقسیمی مالکیت آن بین دو نفر به صورت شراکتی باشد و یکی از این دو نفر سهم خود را به صورت بیع به شخص ثالثی واگذار کند در این حالت برای شریک دیگر حقی به نام حق را شفعه به وجود می آید و به صاحب آن حق که شریک دیگر است شفیع می گویند. در این حالت شریک می تواند مبلغی را که شخص ثالث به شریک خود داده است به او بدهد و حق و سهم او را تملک کند.قاعده شفعه یک امر خلاف اصل است و شاید در ظاهر امری غیراصولی به نظر آید اما قانونگذار ما که در این مورد منحصرا شارع مقدس اسلام است بنا بر مصلحت این امر را در نظر گرفته است.می توان این را هم در نظر گرفت که در صدر اسلام زندگی قبیله یی و عشیره یی بود و تملک محدودیت داشت، افراد نمی خواستند غریبه یی که نمی شناسند در همسایگی آنها ساکن باشد. از سابقه تاریخی و فلسفه وجودی این حق (جلوگیری از نزاع اجتماعی) متوجه می شویم که علت تاسیس آن چه بود و نباید آن را گسترش داد بلکه آن را تفسیری محدود و مضیق کنیم. چون در قانون مدنی معنی و تفسیر گسترده یی از آن نشده است اگر شریک رضایت خود را اعلام کرد مبنای ضرر از بین می رود. برای ایجاد این حق باید شرایط و ویژگی های خاصی در کنار هم قرار گیرند که به بررسی آنها می پردازیم:

شراکت: شراکت در مال رکن اصلی این حق است. طرفین باید در مالی شریک باشند. تا زمانی که مال تقسیم نشده این حق باقی است.

مال غیرمنقول: حق شفعه فقط مخصوص اموال غیرمنقول است و در اموال منقول راه ندارد. ماده 12 «ق. م» مال غیرمنقول آن است که غیرقابل جابه جایی باشد.

قابل تقسیم بودن: حق شفعه فقط در مالی که قابل تقسیم باشد قابل اجراست. مالی که غیرقابل تقسیم است هر یک از طرفین می توانند دادخواست الزام به فروش علیه دیگری را از دادگاه بخواهند.

انتقال باید به موجب عقد بیع باشد: اگر یکی از شرکا سهم خود را به شخص ثالثی هبه، وقف و صلح و... کرد برای شریک دیگر حق شفعه ایجاد نمی شود. حق شفعه تنها از طریق فروش (بیع) ایجاد می شود.

محدود بودن شرکا: شرکا باید فقط 2 نفر باشند اگر شرکا تعدادشان بیش از 2 نفر باشد دیگر حق شفعه ایجاد نمی شود. حتی اگر سهم یکی از شرکا به وراثش ارث رسیده باشد باید جمع شرکا دو نفر باشد.

جمع تمام این شرایط باعث ایجاد حق شفعه می شود. کات دیگری که درباره حق شفعه وجود دارد و باید ذکر کرد این است که: بر اساس ماده 821 «ق. م» حق شفعه فوری است به این معنی که شریک به محض اطلاع از معامله شریک دیگر با شخص ثالث باید اقدام کند. حتی اگر سال ها از معامله آنها گذشته باشد. طبق ماده 823 «ق. م» حق شفعه بعد از مرگ شفیع به وراثش به ارث می رسد.

در آخر اینکه بر اساس ماده 808 «ق. م» شفیع می تواند مبلغی که مشتری داده را به او بدهد و مالک تمام مال شود.

هرگاه شفیع بخواهد از نظر قانونی اقدام کند طبق آرای صادر شده در دیوان عالی کشور و رویه قضایی باید دعوای خود را به طرفیت خریدار و شریک با هم اقدام کند تا از نظر حقوقی قابل استماع باشد.

روزنامه اعتماد، شماره 2530 به تاریخ 7/8/91، صفحه 12 (حقوق)