ازحقوقی که در قانون مدنی برای زوجه مقرر شده حق حبس می باشد . ماده 1085 ق .م این حق را چنین تعریف می کند : زن می تواند تا مهریه به او تسلیم نشده از ایفای وظایفی که در مقابل شوهر دارد امتناع کند مشروط بر اینکه مهر او حال باشد و این امتناع مسقط حق نفقه نخواهد بود . و ماده 1086 ق.م در ادامه آورده است که : اگر زن قبل از اخذ مهریه به اختیار خود به ایفای وظایفی که درمقابل شوهر دارد قیام نمود دیگر نمی تواند ازحکم ماده قبل استفاده کند مع  ذالک حقی که برای مطالبه مهر دارد ساقط نخواهد شد .

حق حبس از نظر حقوقی در عقود معوض مثل عقد بیع وجوددارد به این نحو که دو تعهد هم زمان در مقابل هم قرار می گیرند و هر دو حال هستند و متعهدین اجرای تعهد خود رامتوقف برانجام تعهد متقابل می کنند . مثل تسلیم مبیع وثمن در مهریه هم مثل عقد بیع زن به استناد ماده 1085 ق .م می تواند از انجام تکالیف خود را درمقابل همسرش استنکاف کند تا تمام مهریه به وی پرداخت گردد و این اعمال حق موجب سقوط حق مطالبه نفقه نمی باشد .شرایط اعمال حق حبس در مهریه به این نحو است که مهریه باید حال باشد یعنی مدت دار نباشد معین باشد زن قبلا به تکالیف خود در مقابل همسرش عمل نکرده باشد به این ترتیب در صورتی که مهریه مدت دار باشد یا نامعین باشد ویا زن قبلا به وظایف خود عمل نموده باشد حق حبس وی ساقط می گردد .

معمولا وقتی که زن به تکالیف خود عمل نمی کند و در واقع نشوز می کند مرد دعوی تمکین را طرح می کند زمانی که زن از حق حبس خود استفاده می کند دادگاه در صورت احراز شرایط حق حبس دیگر دعوی تمکین را استماع نمی نماید اعم از اینکه دعوی طرح شده تمکین بصورت عام باشد یا بصورت خاص . و در نتیجه این حکم زن به راحتی می تواند نفقه خود را مطالبه نماید و حتی طرح شکایت کیفری ترک انفاق بنماید .ازطرفی بموجب آراء وحدت رویه مثل    ورای وحدت رویه 718 مورخ 13/2/90 تقسیط مهریه موجب سقوط حق حبس زوجه نمی گردد. در بین فقها هم عده ای براین  اعتقاد دارند که تقسیط موجب سقوط حق حبس وعده ای هم قایل به این هستند که حق حبس تا پرداخت کامل مهریه ساقط نمی گردد .

گفتیم که حق حبس درعقود معوض می باشد ولی اینکه آیا عقد نکاح واقعا عقدی معوض مثل بیع می باشد تردید وجوددارد : زیرا رابطه زن ومرد فراتر از یک رابطه تجاری و مادی صرف می باشد . و جایگاه نهاد خانواده نیز اجازه چنین تصوری را نمی دهد از طرفی در روابط زوجین چه چیزی را می توان معوض مهریه دانست ؟

موضوع دیگر در خصوص انواع مهریه از نظرنحوه مطالبه و جنس ونوع آن می باشد . در اسناد ازدواج معمولا مهریه را عند المطالبه ذکر می کنند یعنی هر وقت که زن بخواهد می تواند آن را مطالبه نماید .جدیداً در اسناد ازدواج کلمه عندالاستطاعه را می نویسند یعنی زن زمانی می تواند مهریه خود را مطالبه نماید که مرد توانایی پرداخت را داشته باشد . در صورتی که در زمان عقد مهریه مشخص نشده باشد و یا تعیین آن به عهده زوجین و یا شخص ثالثی واگذار شده باشد یا نوع و مبلغ ومیزان آن معین نباشد استفاده از حق حبس با مشکل مواجه می گردد . لذا به نظر می رسد که حق حبس صرفا زمانی است که مهریه عندالمطالبه و حال ومعین باشد ودر سایر موارد قابل اعمال نیست . مثلا در مهریه عند الاستطاعه زن از همان ابتدا پذیرفته که مرد معسر است و زمانی می تواند مطالبه کند که توانایی پرداخت داشته باشد .

به این ترتیب در این نوع مهریه حق حبس وجود ندارد ممکن است مهریه انجام یا خودداری از انجام عملی باشد یا ممکن است سفر زیارتی و سیاحتی باشد و د راین نوع مهریه ها هم اعمال حق حبس با مشکل مواجه است مثلا ممکن است بنا به دلایلی قانونی امکان انجام آن عمل نباشد یا امکان مسافرت نباشد . در این صورت اعمال حق حبس چه نتیجه ای می تواند داشته باشد و آیا اصولا می توان بار یک توافق دوطرفه را صرفا بریک نفر بار نمود  ؟ زیرا مهریه متناسب با وضعیت زمانی وشخصیتی وتوانایی افراد باتوافق طرفین تعیین می گردد . و درصورتی که امکان وصول آن نباشد لذا بایستی مسئولیت آن را هر دو طرف بپذیرند ، نه اینکه صرفا تمام ضررهای آن را متوجه مرد بدانیم .

به هر حال درزمان فعلی رویه قضایی این است که حق حبس مطلق در مهریه پذیرفته شده وتقسیط مهریه هم موجب سقوط آن نمی گردد . در حالی که به نظر این جانب این رویه خصوصا رای وحدت رویه 718 برخلاف قاعده لاضرر – قانون اعسار و اصل 40 قانون اساسی می باشد . زیرا این اصل بیان می کند که : هیچ کس نمی تواند اعمال حق خویش را وسیله اضرار به غیر یا تجاوز به منافع عمومی قرار دهد .حق حبس یکی از قواعد پذیرفته شده حقوقی می باشد و ما نمی گوییم که زن حق مطالبه حقوق خود را نداشته باشد بلکه نظر ما این است که در بسیاری ازازدواجها  زوجها می دانند که همسرشان در زمان عقد حقوقش کمتر از بهاء یک سکه  است ولی مهریه خود را چند صد سکه تعیین می کنند وایشان با علم به این وضعیت ازدواج می کنند لذا با تقسیط مهریه از طرف مرد عقل وانصاف حکم می کند این حق ساقط گردد خصوصا اگر تصور کنید که در مهریه 1000 سکه ای مرد باید فرضا در صورت تقسیط به ماهی یک سکه بعد از پرداخت 1000 سکه قادر به اجبار زنش به تمکین باشد لذا تمام این دلایل موجب می شود که ما تاکید کنیم بعد از تقسیط مهریه حق حبس ساقط می گردد.
و امید داریم که رویه قضایی دراین خصوص هم اصلاح گردد .

عزت اله خورشیدی
وکیل پایه یک دادگستری