در سال 1391 «سرقت مستوجب تعزیر» با 469 هزار پرونده، عنوان جرم نخست در کشور را از آن خود کرده است که رکورد میمون و مبارکی محسوب نمی‌شود. سرقت به معنی ربودن مال غیر به صورت پنهانی است؛ اما جرمی که به تازگی در جوامع بیشتر از گذشته دیده می‌شود و با جرم سرقت نیز شباهت‌هایی دارد، آدم‌ربایی است.
دزدیدن یک انسان اگر چه ربودن است؛ تفاوت‌های زیادی با جرم سرقت دارد. در گفت‌وگو با کارشناسان به بررسی این موضوع می‌پردازیم:
رکن قانونی جرم آدم ربایی
یک کارشناس ارشد حقوق جزا و جرم‌شناسی با یادآوری اینکه یک جرم برای تحقق نیاز به سه رکن دارد که یکی از مهترین آنها رکن قانونی است، خاطرنشان می‌کند: هیچ عملی را نمی‌توان جرم دانست مگر اینکه در قانون آن عمل ممنوع شناخته شده و برای آن مجازات تعیین شده باشد.
مهدی تیماجی ماده 621 قانون مجازات اسلامی را رکن قانونی جرم آدم‌ربایی عنوان می‌کند و می‌گوید: در ماده 621 مقرر شده است: «هرکس به قصد مطالبه وجه یا مال یا به قصد انتقام یا به هر منظور دیگر به عنف یا تهدید یا حیله یا به هر نحو دیگر شخصا یا توسط دیگری شخصی را برباید یا مخفی کند به حبس از 5 تا 15 سال محکوم خواهد شد. در صورتی که سن قربانی کمتر از 15 سال تمام باشد یا ربودن توسط وسایل نقلیه انجام پذیرد یا به قربانی آسیب جسمی یا حیثیتی وارد شود مرتکب به حداکثر مجازات تعیین شده محکوم خواهد شد و در صورت ارتکاب جرایم دیگر به مجازات آن جرم نیز محکوم می‌شود».
شرایط تحقق جرم آدم ربایی
این وکیل دادگستری در ادامه به توضیح شرایطی می‌پردازد که در ماده 621 قانون مجازات اسلامی برای جرم آدم‌ربایی بیان شده است.
تیماجی می‌گوید: رضایت نداشتن شخص ربوده‌شده یکی از شرایط تحقق این جرم است. این کارشناس حقوقی معتقد است: این شرط را می‌توان مهمترین عنصر تحقق جرم آدم‌ربایی دانست؛ زیرا شرط یاد شده به این معناست که عمل ربایش باید بدون رضایت شخص ربوده شده صورت گیرد و با وجود رضایت شخص ربوده شده، تحقق این جرم منتفی است.
تیماجی در ادامه به بررسی فرضی می‌پردازد که فرد ربوده شده با رباینده تا مقطعی از زمان با هم همکاری داشته‌اند؛ اما پس از گذشت مدتی رضایت فرد از بین می‌رود. به عنوان مثال فرض کنید که شخصی با رضایت خود سوار اتومبیلی که به مقصد خارج شهر در حرکت است می‌شود و راننده در میانه راه و در بیرون از شهر، عمدا از مسیر خارج می‌شود و مسافر را به نقطه‌ای دور افتاده منتقل و محبوس می‌کند.این وکیل دادگستری در مورد وضع ارتکاب جرم در این فرض توضیح می‌دهد: در این حالت از لحظه انحراف راننده از مسیر و انتقال شخص به مکانی دیگر جرم آدم‌ربایی محقق می‌شود.وی انتقال شخص ربوده شده را شرط دیگر وقوع جرم آدم‌ربایی می‌داند و می‌گوید: از جمله شرایط تحقق جرم آدم‌ربایی، انتقال شخص ربوده شده از محلی به محل دیگر است و در غیر این صورت جرم آدم‌ربایی بی‌معنی خواهد بود.
این کارشناس حقوق جزا خاطرنشان می‌کند: در جرم آدم‌ربایی اساسا مباشرت و همکاری مجرم در ارتکاب جرم شرط نیست و رباینده بنا به تصریح ماده 621 می‌تواند این جرم را به وسیله دیگری انجام دهد؛ مانند زمانی که ربایش از سوی شخصی مجنون انجام گیرد. در این مورد سبب، اقوی از مباشر خواهد بود و مسئولیت کیفری متوجه سبب است.
این وکیل دادگستری نتیجه می‌گیرد: آدم‌ربایی جرمی عمدی است؛ بنابراین مرتکب می‌بایست قصد ربودن انسان زنده‌ای را برخلاف میل وی داشته باشد و با فقدان این شرط جرم آدم‌ربایی قابل تحقق نخواهد بود مانند اینکه شخصی بدون اطلاع از اینکه شخصی در صندوق عقب اتومبیل وی محبوس است، او را به محل دیگری منتقل کند.
عنصر مادی جرم آدم‌ربایی
این کارشناس حقوقی در بررسی رکن مادی جرم آدم‌ربایی بررسی رفتار مجرمانه را دارای اهمیت زیادی می‌داند و خاطرنشان می‌کند: در جرم آدم‌ربایی انتقال جسم مجنی‌علیه از محلی به محل دیگر با زور و تهدید و حیله به طوری که مجنی‌علیه اراده‌ای از خود نداشته باشد، رفتار مجرمانه به شمار می‌رود.
تیماجی ادامه می‌دهد: در خصوص ویژگی‌های مرتکب و شکل ارتکاب باید خاطرنشان کرد: جرم آدم‌ربایی به صورت مباشرت یا مداخله و غیرمستقیم قابل تحقق است که در اینجا بحث مباشرت، شرکت و معاونت پیش می‌آید. وی اضافه می‌کند: جرم آدم‌ربایی یک جرم مقید است و باید نتیجه مجرمانه که سلب آزادی از فرد ربوده شده است، تحقق پیدا کند؛ هرچند در متن ماده قانونی اشاره صریحی به این موضوع نشده است.
تشدید مجازات آدم‌ربایی
یکی دیگر از وکلای دادگستری در بررسی جرم آدم‌ربایی به بیان مواردی می‌پردازد که در صورت وجود آن مجازات مجرم تشدید می‌شود. محمد باهو توضیح می‌دهد: ممکن است مجرم، عمل غیرقانونی را در شرایطی انجام دهد که موجب تشدید مجازات وی شود. وی یکی از شرایط را که موجب تشدید مجازات می‌شود، سن قربانی اعلام می‌کند و می‌گوید: سن قربانی اگر کمتر از 15 سال باشد، باعث تشدید مجازات می‌شود و حقوقدانان با توجه به عدم سابقه شرعی این شرط، آن را ناظر بر سال شمسی و نه قمری دانسته اند؛ بنابراین ربودن انسانی که کمتر از 15 سال سن داشته باشد منجر به مجازات سنگینی خواهد شد.
این وکیل دادگستری ربودن به کمک وسایل نقلیه را عامل دیگری برای تشدید مجازات آدم‌ربایی می‌داند و توضیح می‌دهد: این شرط محدود به وسایل نقلیه زمینی مانند اتومبیل نیست و ربایش می‌تواند از طریق وسایل نقلیه هوایی و دریایی مانند هواپیما و قایق انجام گیرد و اگر آدم‌ربایی با این شرایط انجام شود، مجازات تشدید خواهد شد.
باهو تاکید می‌کند: اگر به قربانی جرم، آسیب جسمی یا حیثیتی وارد شود، نیز مجازات تشدید خواهد شد. شرط تشدید مجازات در این حالت آن است که بین آسیب واردشده و عمل رباینده رابطه سببیت موجود باشد؛ اما مباشرت رباینده شرط نیست. به عبارت دیگر، اگر بعد از ربایش و در حین انتقال یا نگهداری به دلیلی غیر از عمل رباینده، مانند تصادف و انفجار، به فرد ربوده شده آسیبی وارد آید، باز هم مورد مشمول تشدید مجازات خواهد شد. درباره آسیب حیثیتی نیز بر خلاف برداشت اولیه از متن قانون، صرفا تجاوز جنسی مدنظر نیست و در شرایطی بدون تحقق تجاوز، صرف قرار گرفتن شخص در وضعی که حیث وی در معرض خطر قرار می‌گیرد، مثلاً قرار گرفتن دختری در کنار مردان رباینده در روزها و شب‌های متوالی، موجب تشدید مجازات رباینده می‌شود.
این کارشناس حقوق جزا و جرم‌شناسی در پایان اضافه می‌کند: با نگاهی به موارد تشدید مجازات جرم آدم‌ربایی همان‌طور که استادان حقوق جزا اشاره کرده‌اند ذکر موارد دیگری نیز برای تامین امنیت افراد جامعه، بویژه اقشار خاصی که بیشتر در معرض آسیب هستند، ضروری به نظر می‌رسد؛ مانند مواردی که فرد ربوده‌شده دچار معلولیت یا دارای بیماری‌هایی خاص یا اینکه فردی کهنسال باشد. افرادی که با توجه به شرایط خاص جسمی و روانی، تکلیف سنگین‌تری برای حمایت از آنان بر دوش قانونگذار قرار دارد، باید مورد توجه ویژه نیز قرار بگیرند.
عنصر معنوی جرم آدم ربایی
این وکیل دادگستری در خصوص عنصر معنوی جرم آدم‌ربایی نیز توضیح می‌دهد: مرتکب جرم باید سوء نیت عام داشته باشد، یعنی مرتکب علاوه بر علم به موضوع جرم و وصف آن، یعنی انسان زنده، باید در انجام عمل عامل هم باشد و علم و آگاهی مرتکب، به عدم رضایت بزه‌دیده شرط نیست؛ زیرا این جرم مطلق است و نیازی به سوءنیت خاص ندارد و مفروض است که در نتیجه ربودن انسان زنده که در حال خواب یا بیهوشی است، مشمول این حکم می‌شود.
باهو در بیان تاثیر انگیزه مجرم در ارتکاب جرم می‌گوید: اصل این است که مقنن انگیزه را به عنوان یکی از اجزای تشکیل‌دهنده عنصر روانی جرایم به حساب نیاورد؛ البته گاهی داشتن انگیزه شرافتمندانه در جرایم تعزیری و بازدارنده از جهات مخففه محسوب می‌شود. با این حال انگیزه یکی از اجزای عنصر معنوی جرم آدم‌ربایی محسوب می‌شود. هر چند مقنن در ماده 621 قانون مجازات اسلامی واژه قصد را به‌کار برده است؛ ولی این واژه دلالت بر انگیزه می‌کند و دلالت بر سوء نیت خاص ندارد و فرد آدم‌ربا باید عمد در ربودن فرد داشته باشد.
این کارشناس حقوقی اضافه می‌کند: انسان‌ها برای رسیدن به اهداف خویش روش‌های مختلفی را برگزیده و به کار می‌بندند؛ روش‌هایی که گاه مشروع و قانونی و گاه غیرمشروع و غیرقانونی است. یکی از روش‌های غیرقانونی افراد برای رسیدن به اهدافشان، ربایش انسان و به تعبیری آدم‌ربایی است که البته با واکنش قانونگذار مواجه شده است.
وی همچنین تاکید می‌کند: آدم‌ربایی با اهداف مختلفی صورت می‌گیرد؛ اهدافی مالی مانند اخذ وجه یا اموال، همچنین اهدافی غیرمالی مانند پذیرش پیشنهاد ازدواج و اعلام رضایت نسبت به متهم در یک پرونده کیفری. در هر صورت، این عمل به دلیل تاثیر منفی که در آرامش و امنیت جامعه دارد و تجاوزی آشکار به حقوق افراد جامعه محسوب می‌شود قانونگذار آن را جرم شناخته است.
با توجه به آنچه گفته شد، ربودن شخص زنده‌ای که سن وی کمتر از 15 سال تمام شمسی نباشد جرم آدم‌ربایی ساده است که مجازاتی حدود 5 تا 15 سال حبس در انتظار آن خواهد بود؛ اما در شرایطی مجازات آدم‌ربایی تشدید و بیشترین میزان یعنی 15 سال حبس به عنوان مجازات شخص خاطی در نظر گرفته می‌شود. با این حساب، این جرم را باید یکی از شدیدترین جرایم موجود در کشور دانست.
