یک مدرس و استاد حقوق دانشگاه گفت: در زمینه مهریه به جای تمرکز بر قوانین و سازوکارهای خارجی بهتر این است که مباحث فرهنگی و اخلاقی را تقویت کنیم.
دکتر حسن فدایی در گفت‌وگو با خبرنگار حقوقی خبرگزاری دانشجویان ایران (ایسنا)، با بیان اینکه با نگاهی به آیات می‌شود فلسفه مهر و تشریع آن را استنباط کنیم، گفت: خداوند منان در آیه ۴ سوره مبارکه نساء می‌فرماید''و اتوا النساء صدقا تهن نحله'' و در واقع از مهر به صداق تعبیر شده است و ترجمه تحت‌اللفظی‌اش این است که مهر زنان را از باب عطیه و پیشکش بپردازید.
وی تصریح کرد: شاید دلیل اینکه از مهر به صداق تعبیر شده نشانه‌ای از راستین بودن علاقه و عشق روج به زوجه است و یا اینکه از واژه نحله استفاده شده به معنای عطیه و بخشش است یعنی مرد هیچ عنوانی جز تقدیم پیشکش و هدیه ندارد عده‌ای هم چنین تفسیر کرده‌اند که نحل به معنای زنبور عسل است یعنی به دیگران بهترین مایع و عامل شفا را می‌بخشد اما هیچ توقعی هم ندارد هر چند عده‌ای هم نحله را به معنای دین و بدهی تعبیر کرده‌اند.
این استاد دانشگاه گفت: اگر ما صداق و نحله را در نظر بگیریم در واقع مهر یک نوع اعطای تبرعی است؛ اعطایی است که هیچ عوضی در قبال آن وجود ندارد اما عده‌ای مهر را نوعی اعطای معوض می‌شمارند یعنی قائلند که مهر در برابر استمتاع زوجه یا در بعضی آیات مهر به اجر تعبیر شده به همین معناست. یا بعضی مهر را در قبال حق ریاستی که در آیه ۳۴ سوره مبارکه نساء به مردان سپرده شده می‌دانند. ''الرجال قوامون علی‌النساء'' یعنی در واقع مرد را رییس و مدیر خانواده قلمداد کرده‌اند که بالطبع در قبال این حق ریاست مهری را بپردازد. البته بهتر است به جای واژه رییس در قوانین(ماده ۱۱۰۵ قانون مدنی)، واژه مدیر به کار رود.
وی افزود: عده‌ای هم معتقدند که زن در قبال سختی‌ها و تلخی‌هایی که از رابطه‌اش با مرد تحمل می‌کند باید این مهریه به او پرداخت شود و با این نگاه مهر یک اعطای معوض است.
فدایی اظهار کرد: اگر ما بخواهیم به ماهیت مهر و کارکردهای آن بپردازیم اول باید این نکته را در نظر بگیریم که نکاح باید در دو مقوله بحث شود؛ یکی جنبه اصلی یا بعد غیرمالی و عبادی نکاح که همان رابطه بسیط زوجیت و پیمان مقدس زناشویی است و دیگری جنبه اصلی آن است پس در واقع مهر آن جنبه فرعی و مالی قضیه است لذا نباید خیلی روی مهر و فرعیات تمرکز کنیم به طوری که از اصل قضیه که آن محبت و مودت و پیمان مقدس است غافل شویم.
وی خاطر نشان کرد: عده‌ای مهر را مکمل سهم‌الارث زن می‌دانند و می‌گویند چون سهم‌الارث زن نصف سهم مرد است مهریه را مکمل سهم زن می‌دانند. برخی مهر را وثیقه‌ای در برابر حق طلاق مرد قلمداد می‌کنند و بر این باورند چون حق طلاق با مرد است به جهت اینکه ترمزی بر تمایلات نفسانی مرد بزنند مهر را به عنوان وثیقه‌ای برای زن قرار داده‌اند؛ هر چند این استدلال، استدلالی قوی نیست به دلیل اینکه نمی‌توان کانون محبت و مودت را با این تعابیر و تفاسیر مطرح کرد چون ما حتی در روایات داریم که به مهر کم و بخشش مهر تشویق شده است.
این استاد دانشگاه ادامه داد: پس نمی‌توانیم در نظر بگیریم که مهریه وثیقه‌ای برای زنان در مقابل حق طلاق مردان است که متاسفانه شاید این تعابیر در عرف هم خیلی مطرح شده و مهر را نه به دید اعلام راستی و صداقت بلکه به عنوان حربه‌ای برای استفاده کردن در برزخ اختلافاتشان قرار می‌دهند.
وی گفت: برخی مهریه را به عنوان اجر برخی فعالیت‌های زن قلمداد کرده‌اند که در روایات هم به نوعی اشاره شده است و معتقدند به دلیل عدم حضور زن در فعالیت‌های تجاری و اجتماعی یا به نوعی پاداش فعالیت‌های زن در خانواده، مهری برای او قرار داده می‌شود با این استدلال که آسودگی خاطر مرد در خانه نتیجه زحمات زن است و در نهایت بیمه اجتماعی و تامین آتیه زن یکی از موارد و کارکردهای مهر است.
این حقوقدان تصریح کرد: اینها همه به نوعی بیانگر تعاریفی از مهر هستند اما آنچه که با ذوق سلیم هم سازگار است این است که مهر تدبیر ماهرانه‌ای است که در متن خلقت و کتاب راهنمای سعادت انسان قرآن، برای تعدیل روابط زن و مرد مطرح شده است.
وی گفت: مهر اعلام راستی و صداقت و تداوم به ایجاد یک پیوند زناشویی است و به نظر من نمی‌توان سازوکارها و قوانین را در نظر گرفت که بیایند بحث مهریه را نظام ببخشند چون قوانینی را هم که ما الان در باب مهریه و تحکیم بنیان خانواده مطرح کردیم شاید در واقع باعث تزلزل بنیان خانواده شده است نه تحکیم خانواده. یکی از این موارد ماده ۱۰۸۵ قانون مدنی در باب حق حبس است؛ یعنی زن‌ها می‌توانند تا زمانی که مهر خود را از زوج دریافت نکرده‌اند تمکین نکنند البته مشروط به اینکه مهرشان مدت‌دار نباشد و قبلا هم تمکین نکرده باشند.
این استاد دانشگاه ادامه داد: همین بحث‌ها و اینکه این حق و حقوق را به نوعی به زن‌ها داده‌اند شاید همان اوایل باعث ایجاد اختلافاتی بین زوج و زوجه شود. یا ماده ۲ قانون نحوه محکومیت‌های مالی راجع به حبس مردانی که مهر را پرداخت نمی‌کنند و قادر به پرداخت نیستند و اینکه اگر اعسارشان ثابت نشود باید به زندان بروند در صورتی که زندانی کردن دردی را دوا نمی‌کند بلکه مشکلی بر مشکلات می‌افزاید.
فدایی گفت: مطلبی که در این رابطه می‌شود مطرح کرد و به تعبیر بزرگی که فرمودند قوانین باید تا پشت در خانه بیایند و داخل خانه نباید صحبت از قوانین خشک و بی‌روح باشد اما آنچه که باید خانواده را گرم نگه دارد و عامل بقاء و تحکیم خانواده شود محبت، مودت و شناخت طرفین است. لذا بهتر است که مسائل خانوادگی را بیشتر در ابعاد اخلاقی بحث کرد و برای تقویت روابط اخلاقی و فرهنگی بسترسازی کرد تا اینکه بیاییم ضمانت اجراهای حقوقی را تقویت کنیم.
وی در رابطه با نقش قوانین در این باره ادامه داد: قانون مولود و زاییده اخلاق است و اگر کسی از نظر اخلاقی پایبند نباشد به نظر قوانین خشک هر نمی‌توانند او را به غل و زنجیر در بیاورد و مقید کنند. در روایات هم داریم که من هانت علیه نفسه فلا تامن شره کسی که به خودش احترام نمی‌گذارد و اخلاق و آداب را رعایت نمی‌کند قطعا در تعرض به دیگران هم از هیچ حربه‌ای ابا نمی‌کند پس می‌شود این بحث را مطرح کرد که به جای تمرکز بر قوانین و سازوکارهای خارجی بیاییم مباحث فرهنگی و اخلاقی را تقویت کنیم.
این استاد دانشگاه اظهار کرد: خانواده‌ها به جای اینکه مهر را حربه‌ای برای استفاده در برزخ اختلافاتشان قرار بدهند و آن را جایگزین تحقیق و تفحص از خانواده زوج کنند باید خودشان وارد صحنه شوند و به صورت کامل معرفت و شناخت پیدا کنند و اساس و بنیان خانواده را بر شناخت تنظیم کنند.
وی ادامه داد: طرفین باید انرژی احساساتشان را پشت منطق عقلانیت قرار دهند و بر اساس تدبیر حکیمانه و عاقلانه اقدام به ازدواج کنند. ازدواج‌هایی که روی موج احساس و فارغ از هرگونه استدلال و منطق و حکمت انجام می‌شود مصداق این شعر عشق‌هایی کز پی رنگی بود عشق نبود عاقبت ننگی بود است پس اگر ازدواج و تشکیل خانواده بر اساس معرفت قرار داده شود تبعات بعدی قطعا حل خواهد شد.
فدایی گفت: اگر مطابق قواعد ریاضی برای اخلاق زوجین عدد یک که عدد پایه محسوب می‌شود را در نظر بگیریم و برای هرکدام از ویژگی‌ها مثل زیبایی، پولدار بودن و سایر صفات یک صفر قرار دهیم، در این صورت اگر عدد اول یعنی اخلاق را برداریم تمام صفرهای بعدی بی‌ارزش است و در واقع این تعبیری است که بر اساس آن اگر زوج پشتوانه اخلاقی و سپرده اخلاقی نداشت و حساب‌های اخلاقی او خالی بود لذا صفرهای بعدی دیگر فایده‌ای ندارد.
وی گفت: ان‌شاءالله به این سمت و سو برویم که اساس خانواده را بر مبنای اخلاق پایه‌گذاری کنیم ورودی مباحث ارزشی و مبتنی بر آیات و روایات ازدواج را صورت بدهیم و بدین شکل بقیه مباحث فرعی به خودی خود حل خواهد شد؛ همانطوری که بزرگان گفته‌اند قبل از ازدواج چشمتان را باز کنید و بعد از آن چشمتان را ببندید. اما اگر این اساس اشکال داشته باشد قطعا ضمانت اجراهای بیرونی، تدوین قوانین دیگر و سازوکارهای دولت هم کارساز نخواهد بود. خانه از پایبست ویران است خواجه در فکر نقش ایوان است هم در بردارنده همین معناست.
این استاد دانشگاه گفت: با توجه به اینکه در قرآن کریم آمده است و ''آتیتم احدیهن قنطارا'' یا در سوره مبارکه بقره آیه ''ولاجناح علیکم فیما تراضیتم به'' وجود دارد، در واقع این بحث مطرح شده است که شما هر مقدار مهری را می‌توانید تعیین کنید. در روایات هم داریم که ''الصداق ماتراضیا علیه من قلیل اوکثیر'' مهریه آن چیزی است که طرفین بر آن توافق کرده‌اند، چه کم و چه زیاد. پس سقفی برای مهریه در آیات و روایات نداریم اما حداقل تعیین شده است و آن هم طبق ماده ۱۰۷۸ قانون مدنی که مطابق فقه، آیات و روایات ماست مهر باید مالیت داشته باشد اما این نکته قابل تذکر است که توصیه و تاکید شده است که مهرهای سنگین قرار ندهید و زنانی که دارای مهر کمتری هستند به نوعی مورد مدح قرار گرفته‌اند.
وی گفت: مباحثی همچون اینکه ما بیاییم سازوکارهایی را تعبیه کنیم یا اینکه سقفی تعیین شود مطرح شد و شایعات بسیار قوی هم مبنی بر اینکه بخشنامه شده بود که دفترخانه‌ها مهر را مازاد بر مقدار مشخصی قرار ندهند وجود داشت که اینها به دلایلی رد شدند اما این طرفین هستند که می‌توانند خودشان سازوکارهایی را قرار بدهند و با هم روی این مساله تراضی کنند.
این استاد دانشگاه تاکید کرد: هر چه سازوکارهای خارجی، قوانین و مقررات بیرونی بهتر شود بهتر است اما در بعضی موارد لازم است که سازوکارهایی تعبیه شود مثلا دادن مقداری از مهر به عنوان نقدینگی یا پرداخت قسمتی از مهر در اوایل ازدواج و کارهایی از این قبیل می‌تواند این مشکلات و معضلات ناشی از مهر را از بین ببرد همچنین می‌شود افرادی که توانایی پرداخت مهرهای سنگینی ندارند با توجه به وضعیت فعلی‌شان و اینکه قدرت تسلیم مهر را دارند یا نه، اندازه‌ای برای مهرشان در نظر گرفته شود.
