طرح و اقامه دعوی یا دفاع از آن در دادگستری علاوه بر داشتن دانش حقوقی مستلزم دارا بودن مهارتی است که در بستر زمان و با ممارست بدست می آید و عدم آشنایی به این علم و فن موجب خواهد شد یا اصل حق قابل مطالبه و استیفاء نباشد و یا دست کم احقاق آن با معطلی و اطاله مواجه گردد. از طرفی دسترسی آسان به عدالت هزینه هایی را نیز در پی خواهد داشت که تامین آن برای همگان میسر نیست . در کشور ما برای دسترسی یکسان عامه به دادرسی عادلانه در اصل 35 قانون اساسی آمده است:

((در همه دادگاهها طرفین دعوی حق دارند برای خود وکیل انتخاب نمایند و اگر توانایی وکیل را نداشته باشند باید برای آنها امکانات تعیین وکیل فراهم شود))

حال با توجه به این مهم سوالی که پیش می آید آن است که آیا برای استفاده قشر آسیب پذیر جامعه ، امکانات لازم برای بهره مندی از راهنمایی و مشاوره حقوقی فراهم شده است و همگان قادر به استفاده از وکیل هستند؟ برای پاسخ به این پرسش وکالت در دادگستری را با عناوین وکالت اتفاقی ، وکالت تسخیری و معاضدتی مورد بررسی قرار می دهیم

وکالت اتفاقی

برابر قانون ، غیر وکلای مجاز هیچ کس نمی تواند در جلسات دادگاه به سمت وکالت مداخله نماید مگر به طور اتفاقی و آن هم به صورت محدود و این در حالتی است که شخص دارای معلومات کافی برای وکالت می باشد ولی شغل و حرفه او وکالت در دادگستری نیست و می تواند برای بستگان سببی (مثل برادر ، عمو و ... ) یا نسبی خود (مثل همسر ، پدر و مادر همسر و ... ) وکالت نماید ولی در سال بیش از سه مرتبه چنین اجازه ای به او داده نمی شود.

برای انجام وکالت اتفاقی ( موقت ) نیاز به صدور مجوز می باشد لذا متقاضی این امر باید با درخواست کتبی که موارد ذیل در آن گنجانده شده ، در دفتر کانون وکلا ثبت نماید :

- معرفی کامل خود

- میزان تحصیلات و تجربیات موثر در قضیه

- مشخصات کامل و نشانی موکل مورد نظر و درجه قرابت با او

- موضوعی که می خواهد اقامه کند یا از آن دفاع کند

- کپی شناسنامه و آخرین مدرک تحصیلی و دو قطعه عکس

- کپی شناسنامه موکل یا موکلین و مدارکی که رابطه خویشاوندی بین او و موکل را ثابت می کند

- امضای درخواست که این امضاء یا توسط کانون یا یکی از دفاتر اسناد رسمی گواهی می شود.

- اخطاریه یا گواهی مرجع قضایی در مورد مشخصات پرونده و وقت رسیدگی نسبت به دعوی طرح شده

- کپی کارت پایان خدمت یا معافیت دائم ( برای مردان )

برای هر مورد وکالت اتفاقی باید درخواست جداگانه با ضمایم کامل تهیه و تسلیم کانون گردد. پس از تقدیم درخواست کانون حق دارد تا به منظور سنجش توان علمی و تجربی متقاضی از او مصاحبه و اختیار به عمل آورد. در هر حال پذیرش یا رد درخواست با کانون است.

وکالت تسخیری

در یک تعریف ساده می توان گفت : وکالتی است که از طرف دادگاه در امور کیفری برای دفاع از متهم به وکلای دادگستری ارجاع می شود. در دعاوی کیفری شاکی و متهم حق دارند که از وکیل استفاده کنند. و اگر متهم توانایی مالی برای انتخاب و معرفی وکیل نداشته باشد می تواند از دادگاه درخواست کند تا برای او وکیلی تعیین نماید . اگر دادگاه تشخیص دهد که متهم قادر به انتخاب وکیل نیست با استفاده از بودجه دادگستری برای متهم وکیل تعیین می کند . البته در جرائمی که مجازات آنها حسب مورد اعدام یا قصاص نفس یا سنگسار و یا حبس ابد است چنانچه متهم شخصاً وکیل معرفی نکند دادگاه مکلف است برای او وکیل تسخیری تعیین نماید حتی اگر شخص متهم چنین درخواستی را به عمل نیاورد . البته در جرائم منافی عفت متهم حق دارد از حضور یا معرفی وکیل برای خودش امتناع کند . وکیل تسخیری که از سوی دادگاه برای متهم انتخاب می شود از سوی متهم قابل تغییر نیست مگر در مواردی که وکیل تسخیری یا همسر یا فرزند او دارای نفع شخصی در قضیه باشند یا رابطه خویشاوندی بین وکیل با یکی از اصحاب پرونده وجود داشته باشد و مواردی از این دست که بی طرفی و امانت وکیل را دچار شائبه نماید .( موارد مذکور صریحاً در قانون شمارش و احصاء شده است )

وکالت معاضدتی

وکالتی است که از طرف کانون در امور مدنی ( مثل تقسیم ارث ، تخلیه عین مستاجره ، خلع ید ، طلاق و ... ) به وکلای دادگستری ارجاع می شود.

برای بهره مندی از این تاسیس مفید ، متقاضی ( خواهان یا خوانده ) باید درخواست خود را به دبیر خانه موسسه معاضدت مستقر در کانون وکلای مرکز تقدیم کند و کسانی که دور از مرکز زندگی می کنند می توانند این درخواست را به دفتر دادگستری محل اقامت خود تسلیم نمایند . سپس دفتر دادگستری یا کانون تقاضانامه را به انضمام مستندات و مدارک لازم به دبیر خانهمعاضدت می فرستد . اگر موسسه معاضدت قضایی لازم بداند می تواند از متقاضی توضیحاتی بخواهد و برای این امر از او دعوت کند . موارد ذیل باید به درخواست معاضدت پیوست شود :

- گواهی از کلانتری یا معتمدین محل اقامت متقاضی که دلالت بر عدم توانایی مالی او دارد.

-رو نوشت مدارک دعوی

پذیرش یا رد  درخواست با موسسه معاضدت قضایی است و اگر موسسه تشخیص داده که مقصود متقاضی سوء استفاده و شرخری است از تعیین وکیل خودداری و تقاضا را رد می کند.

پس از وصول درخواست ، شعبع عرایض آن را بررسی می کند اگر درخواست ناقص باشد نواقص را به دفتر اعلام می کند و اگر کامل باشد عقیده اش را در پیشرفت دعوی نوشته و در صورتی که پیشرفت داشته باشد آن را به شعبه قضایی تسلیم می کند و شعبه قضایی وکیلی را برای متقاضی تعیین می نماید.

وکیل منتخب مکلف است قرارداد حق الوکاله تنظیم کند و نسخه دوم قرارداد را با رسید وکالت نامه به دبیر خانه معاضدت قضایی بفرستد و پس از خاتمه رسیدگی اگر موکل برنده دعوی شود و به اصطلاح محکوم له باشد یک پنجم حق الوکاله را وصول و به صندوق کانون پرداخت کند مگر اینکه ثابت نماید که دریافت حق الوکاله قانوناً ممکن نبوده است. وکیل معاضدتی باید از جریان کار پرونده و روند رسیدگی ، شعبه قضایی کانون را مطلع سازد.

چنانچه تقاضای انتخاب وکیل معاضدتی رد شود متقاضی می تواند ظرف ده روز از این تصمیم به هیات مدیره کانون شکایت کند . رای این هیات در خصوص رد یا پذیرش درخواست قطعی است .

همچنین کانونهای وکلای دادگستری و هیات اجرایی ماده 2 آیین نامه اجرایی ماده 187 برنامه سوم توسعه مکلف به تامین وکیل معاضدتی برای اشخاص بی بضاعت یا اشخاصی که قادر به پرداخت حق الوکاله هنگام انتخاب وکیل نیستند می باشند . تشخیص بی بضاعت بودن یا عدم توانایی اشخاص برای پرداخت حق الوکاله با دادگاه مرجع رسیدگی بع دعوی است و برای تحقق این منظور روّسای کل دادگاهها در حوزه قضایی با همکاری موسسات معاضدت قضایی کانونهای وکلا در استانها و هیات ماده 2 آیین نامه اجرایی ماده 187 قانون برنامه سوم توسعه برابر مقررات مربوط عمل خواهند کرد

وکلای دادگستری و مشاوران حقوقی وظیفه دارند هر ساله در 3 دعوی حقوقی به عنوان معاضدت قبول وکالت نمایند و اگر موکل محکوم له واقع گردید حق الوکاله قانونی از آنچه که وصول شد به او پرداخت می شود.

از اینرو کسانی که قدرت پرداخت حق الوکاله ندارند می توانند از کانون وکلا یا هیات اجرایی ماده 2 آیین نامه اجرایی ماده 187 و یا از روسای حوزه قضایی معاضدت نمایند مشروط به اینکه دعوی واقعی بوده و راجع به شخص متقاضی باشد.

سوال : آیا راه دیگری جهت دسترسی به وکیل معاضدتی وجود دارد ؟

جواب : بلی ، به موجب دستورالعمل شماره 1 طرح جامع رفع اطاله دادرسی از تاریخ 14/8/84 تمهیداتی در جهت ایجاد تعامل بین دفاتر ارشاد و معاضدت قضایی با کانون های فوق اتخاذ گردیده که ابتداء در مراکز استانها سپس شهرستانها امکان دسترسی به وکیل معاضدتی از طریق دفاتر ارشاد قضایی تسهیل گردد.