شهرداری تهران در اجرای تکالیف برنامه پنج‌ساله شهر تهران و با هدف تامین حقوق شهروندان اقدام به تهیه منشور حقوق و تکالیف شهروندی کرده است.
منشور حقوق و تکالیف شهروندی با هدف ارتقای کرامت و ارزش‌های والای انسانی، آزادی همراه با مسئولیت شهروندان در برابر خدا و عموم شهروندان، ارتقای منزلت اجتماعی و استقرار زمینه‌های رشد و تعالی، ایجاد قسط و عدل، احساس امنیت فردی و اجتماعی و همچنین تربیت نسلی فعال، بانشاط، مسئولیت‌پذیر، بالنده، مومن و انقلابی، با رویکرد همبستگی ملی و ایجاد روحیه حسن همجواری و مدارا تهیه می‌شود.
منشور حقوق شهروندی به چه دلیلی ارائه شده است؟
در تعریفی که ارائه شد مهم‌ترین دلایل تدوین این منشور آمده است. اما دو موضوع در این باره مطرح است: اول اینکه در بند 5 راهبرد چهارم برنامه پنچ ساله شهر تهران که در سال 1388 به تصویب شورای اسلامی شهر تهران رسیده است، یکی از وظایف و تکالیفی که برای شهرداری در نظر گرفته شده بود ارائه منشور حقوق و تکالیف شهروندان بود. موضوع دوم این است که اسناد بالادستی مثل قانون اساسی، منشور حقوق بشر، قران کریم و نهج‌البلاغه و قوانین و مقررات داخلی برای تهیه این منشور مورد استفاده قرار گرفته است.
برای رعایت حقوق اجتماعی و فردی شهروندان چه پیش‌بینی‌هایی در این منشور انجام گرفته است؟
از مسائل دیگر در این منشور حق بهره‌مندی از خدمات اجتماعی شهروندان است. رعایت حقوق اجتماعی و فردی در زندگی شهری بسیار حائز اهمیت است. در این خصوص بند 2 اصل 21 قانون اساسی هم به این موضوع اشاره دارد که حمایت مادران، به‌خصوص در دوران بارداری و حضانت فرزند، و حمایت از کودکان بیسرپرست و بسیاری از مسائل دیگر، بند 6 ماده 55 قانون شهرداری و همچنین ماده 25 اعلامیه حقوق بشر هم کاملا به این موضوع اشاره کرده است. در منشور پیشنهاد شده است که حقوق شهروندی در این خصوص 1- حمایت‌های خاص از گروه‌ها و افراد آسیب‌پذیر مانند فقرا، بیماران و افراد در معرض آسیب، قربانیان خشونت از نظر حمایت‌های خاص در اولویت قرار داشته باشند. 2- بهره‌مندی از سیستم حمل‌و‌نقل کافی با هزینه مناسب و قابل دسترس و از حیث برنامه‌ریزی زمانی قابل اعتماد، ترافیک بدون آلودگی هوا و متناسب با تنوع زیست محیطی و اجتماعی مثل جنسیت، سن و وضعیت معلولان 3- بهره‌مندی از سلامت فیزیکی و روانی و دسترسی به خدمات عمومی و بهداشتی برای جلوگیری از بیماری‌ها. اینها حق بهره‌مندی از خدمات اجتماعی است که شهروندان دارند و ما در این منشور مستند بر اسناد بالادستی اینها را ارائه دادهایم. البته مواردی مثل قانون نحوه تامین بودجه سازمان فرهنگی، هنری شهر تهران و همچنین بند 21 ماده 55 قانون شهرداری، قانون تاسیس کتابخانه‌هایی در شهر تهران، قانون حمایت از معلولان در پی آن هستیم که در این منشور به موضوع رعایت حقوق فردی و اجتماعی و زندگی شهری بپردازیم. در این خصوص حق بر تفریح را هم برای شهروندان مجاز دانسته شده و این موضوع از الزامات حقوقی این منشور است. بهره‌برداری اجتماعی، فرهنگی و زیست محیطی از فضاهای عمومی و اختصاصی شهر مختص شهروندان است. بهره‌مندی از فضای مناسب و سالم برای فعالیت‌های فرهنگی، گردشگری و ورزشی و صرف اوقات فراغت در این منشور حق همه شهروندان است و به آن توجه شده است.
از جمله مسائل بسیار مهمی دیگری که آثار بسیار درخشانی در جهت ایجاد فضای مناسب و دوری از ناهنجاری‌های اجتماعی در این منشور در نظر گرفته شده به رسمیت شناختن حریم‌ها و حرمت شهروندان است. حق بر امنیت فردی و جمعی در شهرها به منظور رشد فضائل اخلاقی، لزوم رعایت حریم خصوصی افراد با پذیرش تفاوتهای فردی، فرهنگی و حفظ کرامت انسانی از جمله مسائلی است که در این منشور مورد توجه قرار گرفته است.
اصل بیست و دوم قانون اساسی بیان می‌کند حیثیت، جان، مال، حقوق، مسکن و شغل اشخاص از تعرض مصون است مگر در مواردی که قانون تجویز کند. در ماده 3 اعلامیه حقوق بشر هم تصریح شده است هر فردی حق زندگی، آزادی و امنیت شخصی دارد. در آیه 27 سوره نور آمده است: ای کسانی که ایمان آورده‌اید به خانه‌هایی که خانه‌های شما نیست سرزده وارد نشوید تا آشنایی دهید و اجازه خواهید و بر اهل آن سلام دهید این برای شما بهتر است باشد که پند گیرید. همچنین آیه 28 سوره نور به همین ترتیب می‌گوید: اگر در خانه کسی را نیافتید داخل آن نشوید تا به شما اجازه داده شود و اگر به شما گفته شد که برگردید، برگردید که آن برای شما پاکیزه‌تر است. اصل چهل قانون اساسی هم تاکید دارد: هیچ‌کس نمی‌تواند اعمال حق خویش را وسیله اضرار به غیر یا تجاوز به منافع عمومی قرار دهد. ماده 22 اعلامیه حقوق بشر این بحث را دارد که هر فرد به عنوان عضوی از جامعه حق امنیت اجتماعی دارد. اینها همه نشان‌دهنده ضرورت به رسمیت شناختن حریم و حرمت شهروندان است. ما در این منشور پیشنهاد دادهایم که بر این اساس داشتن شهری آری از آسیب‌های اجتماعی و فرهنگی از حقوق شهروندان است. شهروندان حق دارند به منظور حفظ کرامت انسانی با پذیرش تفاوتهای فردی و فرهنگی و رعایت حریم خصوصی دیگران از محیطی امن به لحاظ فردی و اجتماعی بهره‌مند باشند.
برای حفاظت از محیط زیست در این منشور چه ترتیباتی در نظر گرفته شده است؟
از مسائل مربوط به منشور و تکالیف حقوق شهروندی لزوم حفظ محیط زیست و اموال عمومی است و این الزاما از طریق رعایت وجدان کاری و انضباط اجتماعی مهیا می‌شود. همه شهروندان حق دارند از شرایط لازم برای پیشرفت فرهنگی و اجتماعی و اقتصادی در شهر برخوردار باشند. توسعه شهر باید به شکل متعادل و بدون اخلال در روند حفاظت از میراث هنری، فرهنگی و تاریخی و زیست محیطی و توجه ویژه به معماری اسلامی انجام شود. شهروندان حق دارند در راستای رعایت ارزش‌های انسانی و انضباط اجتماعی از زمینه‌های مساعد برای انجام همه مسئولیت‌ها و فعالیت‌های اجتماعی، بسط و گسترش ارزش‌های اخلاقی و اجتماعی بهره‌مند باشند. برخورداری از خدمات عمومی شهری و خانگی و حمایت از آنها، ذخایر آب آشامیدنی سالم، نیروی برق، روشنایی، سوخت، بیمارستان‌های بهداشتی و مطمئن، مدارس، سیستم دفع بهداشتی زباله، تسهیلات فاضلاب و ارتباط از راه دور حق همه شهروندان است. شهروندان باید از محیط زیست سالم، هوای پاک و سالم، فضای سبز عمومی پاک، معابر پاکیزه و آری از پسماند و به دور از آلودگی هوا، خاک، آلودگی صوتی، شیمیایی، بیولوژیکی و همچنین مزاحمت‌های فیزیکی و تصویری بهره‌مند باشند.
آیا به مسئولیت‌ها و مسئولیت‌پذیری شهروندان در این گزارش توجه شده است؟
از موضوعات دیگری که در این منشور به آن توجه شده و بسیار حائز اهمیت است، مسئولیت‌پذیری و حرکت معنادار مردم در فعالیت‌های شهری و اجتماعی است. لزوم مشارکت شهروندان در اداره امور شهری با تاکید به مردمسالاری از آموزه‌های دینی ما به حساب می‌آید تا جایی که آیه 11 سوره رعد مطرح می‌کند که برای انسان تعقیب‌کنندگانی است (فرشتگان) که او را از پیش، رو و پشت سر به امر خدا حفاظت می‌کنند، بی‌تردید سرنوشت قومی را تغییر نمی‌دهند تا آنها وضع خود را تغییر دهند، چون خدا برای قومی بدی خواهد آن را بازگشتی نیست و جز خدا کارسازی برای آنها نخواهد بود. اصل 6 قانون اساسی هم در همین خصوص اشاره دارد که در جمهوری اسلامی ایران امور کشور باید با اتکای آرای عمومی اداره شود که بحث مشارکت افراد است. اصل هفت قانون اساسی هم بر طبق دستور قرآن کریم: «و امرهم شوری بینهم» و «شاورهم فی الامر»، شوراها، مجلس شورای اسلامی، شورای استان، شهرستان، شهر، محل، بخش، روستا و نظایر اینها از ارکان تصمیمگیری و اداره امور کشورند. موارد، طرز تشکیل و حدود اختیارات و وظایف شوراها را این قانون و قوانین ناشی از آن معین می‌کند. بند 3 ماده 21 اعلامیه حقوق بشر هم می‌گوید اراده مردم اساس قدرت حکومت است این اراده باید در انتخابات سالم ابراز شود که به‌طور ادواری صورت می‌پذیرد. اینها مسائلی است که به عنوان قوانین بالادستی در این منشور آمده است.
در این خصوص اشاره شده است که شهروندان حق دارند به صورت فردی یا در قالب نهادی - مردمی به صورت مستقیم و غیرمستقیم در اداره امور شهر مشارکت داشته باشند. همه شهروندان حق دارند از اطلاعات به‌روز، صحیح، دقیق و کافی در مورد نحوه اداره شهر برخوردار باشند. از این رو توسعه رویه‌ها و سیستم‌های اطلاعاتی – الکترونیکی جهت سهولت در دسترسی به اطلاعات امری ضروری است. شهروندان حق دارند نظرات خود را از طریق سامانه‌های نظارت همگانی و سایر مراجع ذی‌ربط اطلاع دهند، از طرفی اصل نظارت بر مدیریت شهری که در اصل 6 قانون اساسی و ماده 71 قانون تشکیلات و وظایف انتخابات شورا به آن صراحتا اشاره شده بهره‌مندی از مدیریت شفاف را حق همه شهروندان می‌داند و این از جمله حقوقی است که شهروندان دارند. آنها حق دارند نظارت خود را از طریق سامانه‌های نظارتی و سایر مراکز زیربط دریافت کنند.
نکته آخری که می‌خواهم در مورد منشور حقوق شهروندی مطرح کنم، جامعه‌پذیری و نهادینه کردن فرهنگ شهروندی بر پایه آموزه‌های دینی است. همه مطالبی که تا به حال مطرح شد به این نکته اساسی برمی‌گردد. برخورداری از تسهیلات آموزشی بدون تبعیض حق همه شهروندان است. شهروندان حق دارند از آموزش‌های شهروندی امکانات برابر آموزشی، محیط‌های مساعد برای رشد فضائل اخلاقی با محتوا و رویکردهای آموزه‌های دینی بهره‌مند شوند. بند 1 از اصل سوم قانون اساسی هم به این نکته تاکید دارد وی می‌گوید ایجاد محیط مساعد برای رشد فضائل اخلاقی براساس ایمان، تقوا، مبارزه با همه مظاهر فساد و تباهی که این موضوع هم از وظایف دولت است و جزو حقوق شهروندی است.
